Roofs 2000-11-10 Duitse vakbeurs Grün im Raum als voorbeeld voor Nederlands groendakbeleid

Grün im Raum was de naam van een vakbeurs die begin mei in het Duitse Stuttgart de aandacht vestigde op het groengebruik in de openbare en private stedelijke ruimte. Veel aandacht werd besteed aan groendaken. Meer dan vooralsnog in Nederland, mag het begroende dak zich in Duitsland in een grote populariteit verheugen.

Tijdens de vakbeurs Grün im Raum bleek dat de groendaken in Duitsland erg populair zijn. Dit heeft er veel mee te maken dat het milieu in Duitsland een dankbaarder onderwerp is om er zich politiek mee te profileren. Maar ook dit heeft weer een voor de hand liggende reden. Waar in Nederland de (rivier)wateroverlast vooral de agrarische gebieden treft, zijn het in Duitsland de drukbevolkte en overgeïndustrialiseerde gebieden die jaarlijks door overvloedige regenval onder water komen te staan. En het maakt onmiskenbaar verschil of het een Betuwse tuinder is die een wekenlang isolement in de uiterwaarden moet trotseren of dat de kanselier persoonlijk over de zandzakken moet klauteren.
Voor wat het groendak betreft ziet de praktijk er in Duitsland ook geheel anders uit dan in Nederland. Dit werd weer eens duidelijk op de vakbeurs Grün im Raum en de symposia die in dit kader onder dezelfde naam werden georganiseerd voor wetenschappers, architecten en dakdekkerbedrijven. Veel aandacht werd gegeven aan het in Nederland nog niet zo bekende fenomeen van het poeldak, in Duitsland Schwimmdach genaamd. Recent is in Nederland een dergelijke constructie uitgevoerd door Van Beek Handels- en Adviesbureau in Geleen. Op basis van een EPDM onderlaag werden op de eerste verdieping en de begane grond vijverpartijen gerealiseerd waardoor het complex dat afgedekt is met begroende daken een heel apart waterhuishouding kent. Het water van de daken voedt in eerste instantie de hooggelegen vijver voordat het via de bufferende waterpartijen op maaiveldhoogte uiteindelijk wordt afgevoerd.
Dit bufferend vermogen wordt in Duitsland hoger aangeslagen dan in Nederland en is mede de oorzaak dat het aanleggen van begroende daken in verstedelijkte gebieden wordt gestimuleerd met aanzienlijke subsidies. Deze worden niet alleen aan bedrijven verstrekt. Ook particulieren komen ervoor in aanmerking en zelfs als het aanleggen van de daken gebeurd met kant en klare pakketten die in tuincentra te koop zijn. In Nederland zien de specialisten de specialisten op het gebied van groendaken af van het inschakelen van tuincentra voor de verkoop van groenpakketten aan de doe-het-zelver. Men vreest een stroom van klachten en verzoeken om assistentie waar de huiseigenaar faalt in het aanleggen van het dak.

Symposium

Indruk maakten het onderzoeksteam van de Universiteit van Berlijn dat op het belangrijkste symposium tijdens Grün im Raum de uitslagen bekend maakte van een jarenlang en gedegen onderzoek naar het gedrag van de groendaken die op de gebouwen van de UFA-industrie in Berlijn waren gelegd. Het onderzoeksprogramma had tot doel om objectieve meetgegevens te verkrijgen waarmee architecten, ecologen, investeerders en lokale en nationale politici uit de voeten kunnen. Ook werd bezien of deze gegevens een grondslag zouden kunnen zijn voor het ontwikkelen van Europese richtlijnen. Een probleem hierbij is het gegeven dat de emissie- en neerslaggegevens in alle Europese staten anders worden geïnterpreteerd. Een industriële uitstoot die in Nederlandse begrippen alarmerend wordt geacht, valt in de voormalige Oostbloklanden bijvoorbeeld nog ruim binnen de grenzen van het aanvaardbare, terwijl het bufferend vermogen, waaraan Duitsland zeer zwaar tilt in Frankrijk niet als element van betekenis wordt gezien.
De onderzoeksdaken op het UFA-complex omvatten vierduizend vierkante meter en worden daarmee wetenschappelijk representatief geacht. Op dit dak bindt de begroening volgens de onderzoeksteams per vierkante meter per jaar circa vijfhonderd gram stof. Deze hoeveelheid komt overeen met een flinke stofzuigerzak vol. Over het gehele dak genomen was de opname ruim twee ton. Aanzienlijk noemt het team ook het zuiverend effect van sneeuw en regenwater. De daarin aanwezige stoffen konden voor een belangrijk gedeelte worden teruggevonden in de filterlagen onder de begroening en de voedende substraatlaag waarin de begoening wortelt. Als begroeningstype koos de universiteit voor een mengsel van binnenlands voorkomende grassen en kruiden.

Lichte regen

Groendaken hebben nog twee andere positieve effecten, zo vatte de presentatie van de Berlijnse onderzoekscijfers samen. Door het op grote schaal toepassen van groendaken wordt een belangrijke vermindering bereikt van de vervuiling van het grond- en oppervlaktewater. Daarbij zorgt het groendak ervoor dat de totaal afgevoerde hoeveelheid water drastisch wordt teruggebracht. Met name het effect bij geringe regenval leidde tot verwondering. Gingen de gedachten allereerst uit naar het bufferende vermogen bij zware regenval, bij lichte regen bleek het effect echter vele groter dan verwacht. Afhankelijk van de precieze weersomstandigheden - vergeleken werden afgiftecijfers van het opgevangen water bij lichte en zware regenval - kan tot vijfenzeventig procent van het opgevangen water niet in het riool terecht komen, maar worden vastgehouden. Dit water komt vervolgens door verdamping weer terug in de atmosfeer. In de bijbehorende kostenanalyse werd becijferd dat het treffen van voorzieningen zoals spaarbekkens en andere mogelijkheden tot vertraging van de waterlozing het equivalent van een vijftig vierkante meter omvattende dakbegroening op een substraatlaag van tien centimeter een bouwinspanning vraagt van ongeveer vijfduizend gulden. Deze laag kan bij een regenval van dertig millimeter anderhalve kubieke meter water opnemen. Deze technische prestatie maakt dakbegroening in Duitsland tot een zeer aantrekkelijk perspectief, nog afgezien van de ecologische en klimatologische winst.

Inheemse planten

Hoe sprake is van de opbouw van een microklimaat kan volgens de universiteit worden afgeleid uit de toename van het aantal planten en kruiden. Begonnen met een mengsel van inheemse planten, werd gedurende de jaren van nauwkeurig botanisch onderzoek een toename geregistreerd met vele tientallen plantensoorten. Hieronder waren planten die in de drukte op het maaiveld weinig overlevingskansen hebben, maar in de rust van het dak uitstekend floreerden. Bijna vanzelfsprekend was hiervan ook een toename van de vogelstand het gevolg. Deze kregen op het grote dak voldoende kans om voedsel te vinden hetgeen al eveneens een toename van het soorten tot gevolg had. De soortenrijkdom bleek overigens evenredig toe te nemen met de zorg dat de dakbegroening in droge tijden voldoende water krijgt. Aanbevolen wordt om bij voldoende dakoppervlak en draagkracht van de constructie te kiezen voor het 'Schwimmdach' of een combinatie van dit waterdak en dakbegroening.

Stuttgart 21

Veel aandacht werd tijdens Grün im Raum besteed aan het project Stuttgart 21. Onder deze verwijzing naar het volgende millennium heeft de stad Stuttgart een ontwikkelingsprogramma opgesteld dat ook in Duitse ogen als het meest ambitieuze dat ooit werd ondernomen wordt gezien. Vooruitlopend op dit plan nam Stuttgart het besluit dat in geïndustrialiseerde gebieden en nieuwbouw op de snijlijn tussen landschap en stedelijk gebied geen andere dan begroende daken zullen worden toegestaan. Het uitgangspunt is dat voor elke industrievestiging een equivalent aan groen moet worden gerealiseerd en dat de scheidslijn tussen stad en land moet worden verzacht.
Dit uitgangspunt is echter slechts een kleine ingreep vergeleken bij de manier waarop het centrum van de stad zal worden aangepakt. Het ontwikkelingsplan Stuttgart 21 voorziet erin dat de gehele binnenstad zal worden veranderd in een rustgebied. Het verkeer wordt niet geheel uitgebannen, maar wordt teruggebracht tot een niveau dat weer in overeenstemming is met het verkeersaanbod van enkele generaties geleden. Hiervoor is noodzakelijk dat het stationscomplex, inclusief alle spoorlijnen en faciliteiten die daarbij horen ondergronds wordt gebracht. Dit zal gedeeltelijk kunnen gebeuren door een vernieuwbouw beneden het maaiveld, waarna het stadsoppervlak weer wordt gesloten. Gedeeltelijk zal ook kunnen worden geboord om toegang tot het ondergrondse complex te verkrijgen. Van producenten van afdichtingsfolies zal een grote inbreng worden gevraagd in het ontwikkelen van de speciaal voor dit project noodzakelijke permanente afdichtingen. Immers, wanneer de gehele verkeersstructuur ondergronds is gebracht zal het niet of nauwelijks mogelijk zijn om partiële herstelwerkzaamheden te verrichten.

Stadsklimatologen

Met het realiseren van deze voornaamste werkzaamheden wordt het groenareaal in de binnenstad uitgebreid. Het project baseert zich daarbij op onderzoeksresultaten van stadsklimatologen uit Duitsland, de Verenigde Staten en Japan. Stadsklimatologie is een Nederland niet zo ver ontwikkeld specialisme als in landen die te maken hebben met stedelijke oppervlakken die een structureel eigen klimaat kennen. Tokyo, Sao Paulo en New York spreken in dit opzicht het meest tot de verbeelding. Hier heersen omstandigheden die onvergelijkbaar zijn met de omringende natuur. Omstandigheden die bovendien een hoge mate van aanpassing vergen van de bewoners. Ongeacht of het mensen, dieren of planten betreft.
Vanzelfsprekend doet Stuttgart niet mee in deze rij van grote en allergrootste steden, hetgeen voor de burgemeester J. Beck overigens geen reden is om de pestigieuze stadsplannen niet toch door te zetten. Voor de toehoorders zette hij uiteen dat het ook voor kleinere steden met een druk verkeerspatroon goed te doen is om de hieruit voortkomende problemen aan te pakken. Waar de allergrootste steden voor een praktisch ondoendelijk opgave komen te staan als ze de infrastructuur aan zouden willen pakken, liggen voor kleinere steden deze mogelijkheden wel open. Zij kunnen daarbij, sprak hij als zijn overtuiging uit, gebruik maken van de kennis die elders is vergaard. Dat deze op kleinere schaal en in minder bedreigende omstandigheden wordt toegepast zal volgens hem slechts voordelig zijn. De redenering die Beck volgt heeft iets van 'redden wat er te redden valt'. Dat het de miljoenensteden ooit zal lukken om de problemen blijvend op te lossen mag worden betwijfeld. Laat daarom de kleinere steden het voortouw nemen in een ontwikkelingsgedachte waarin stad en landschap beter met elkaar in harmonie worden gebracht. Op deze wijze wordt én een voorbeeldfunctie vervuld én de natuur gespaard waar dit nog wel mogelijk is.

Groene vlekken

In de plannen van Stuttgart past het daarbij om de groene vlekken die in het centrum worden gevormd door de grote begraafplaats nabij het centraal station en de stadsparken uit te breiden over de daken van de binnenstad. In deze operatie is het begroenen begrepen van grote delen van de bestaande stedelijke bebouwing. Het ondergronds verdwijnen van het uitgestrekte spoorwegemplacement plus de drukke verkeerswegen ernaast maakt dat de nu gescheiden de oude bebouwingscentra en de prachtige Mittel-Slossgarten weer een eenheid kunnen vormen, waarbij de begroeningsgebieden de aansluitingen verzachten. Uitgegaan wordt dat het aantal daken waarvoor begroening wordt gepropageerd ongeveer dertig procent zal omvatten van de bestaande bebouwing.
Met Stuttgart 21 onderstreept de stad haar betekenis als economisch, bestuurlijk en cultureel centrum. Tenslotte beschikt Stuttgart met de Nationale Galerie over één van de meest prominente musea van Duitland en in ieder geval over de mooiste Picasso-collectie buiten Frankrijk. Het is de stad van Porsche en Daimler Benz en met internationaal befaamde stedenbouwkundige- en architectonische monumenten van de hand van Mies van der Rohe, Le Corbusier, Oud, Gropius en vele anderen.
Tevens wordt het project gezien als een definitieve vormgeving van de in de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigde binnenstad. De wederopbouw is met de nodige voortvarendheid ter hand genomen, maar wordt gekenmerkt door een afwisseling van stedenbouwkundig zeer aanvaardbare oplossingen en de typische wanproducten van het Wirtschaftswunder ofwel de economische heropleving van Duitsland tussen 1950 en 1970.

Profijtelijk

Beck heeft zich in zijn gehele ambtsperiode een voorvechter getoond van een stadsvernieuwing die parallel loopt aan de culturele en architectonische ontwikkeling van de stad. De traditie die de eerder genoemde internationaal vermaarde architecten in de stad heeft gebracht wil hij voortgezet zien met het bieden van ruimte aan hedendaagse bouwmeesters. Het project Stuttgart biedt daarvoor alle ruimte. Belangrijke steun krijgt hij daarbij van de Technische Universiteit die de technisch wetenschappelijke voorbereiding coördineert. Voor de universiteit is dit een profijtelijke samenwerking, want het mede-ontwikkelen van een dergelijk omvangrijk stedebouwkundig, landschappelijk en milieukundig project levert een reservoir aan kennis en ervaring op.
Ook de industrie is zeer ingenomen met de plannen. Stuttgart is behalve vestigingsplaats van Daimler Benz ook nog het centrum voor een aantal hoogwaardige industrieën, voor wie de ontwikkelingsplannen mer dan welkom zijn. Zoals Brussel zich profileert als een centrum van het Europese bestuur, zo wil Stuttgart zich op technisch en economisch gebied een prominente plaats verwerven. Dit voornemen strookt wonderwel met het project Stuttgart 21 dat erin voorziet om het wonen in het centrum tot een bijna exclusief voorrecht te maken. Hierbij komt dan nog dat het lands- en stadsbestuur zich hebben verzekerd van ruime toezeggingen van regeringssteun. Gedeeltelijk omdat Stuttgart 21 in de Duitse groenpolitiek een voorbeeldfunctie is toebedacht, gedeeltelijk omdat een schat aan kennis zal worden opgedaan in de processen van deze immense stadsvernieuwing en voor het overige vanwege het prestige dat Duitsland goed kan gebruiken, wil het zich bovenop de roep van degelijkheid en betrouwbaarheid profileren als innovatief en creatief ingesteld. Beck had zijn plannen op geen beter moment kunnen presenteren, dat werd tijdens Grün im Raum opnieuw duidelijk. Overigens lijkt het onwenselijk om de grote verkeersaders in het centrum als eerste aan te pakken. Voorlopig wordt er nog te druk gebruik van gemaakt door investeerders, projectontwikkelaars en uitvoerders waaronder de gehele Duitse dakbedekkingsbranche. Want op de daken van Stuttgart moet tussen nu en 2010 een gigantisch karwei worden geklaard. Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met De VESP. Voor meer informatie: 0032-2-7206955. De foto's in dit artikel zijn geleverd door Handels en Adviesbureau Van Beek die bij deze projecten aanwezig was m.b.t. het leveren en adviseren van vegetatiedaken.