Roofs 2020-08-32 Platte daken en de energietransitie (premium)

Special Duurzaamheid

Gemeenten in Nederland moeten inventariseren welke wijken onder welke voorwaarden ‘van het gas’ gekoppeld kunnen worden. Daarbij wordt gekeken naar infrastructuur, alternatieve warmtebronnen en de toestand van de woningen in de verschillende wijken. Dit om wijken aan te wijzen die in aanmerking komen om ‘van het gas’ te kunnen. Verduurzamen van de woningvoorraad krijgt zo vorm, als ook zicht op de energietransitie: een megaklus. In dit artikel wordt een wijkverkenning beschreven van een gemeente en in welke mate platte daken daar een rol in spelen.

Ton Berlee

Als terzake deskundige ben ik twee jaar geleden benaderd om mee te werken aan de energietransitie van het woningen­bestand in de gemeente. Uit nieuwsgierigheid en betrokkenheid heb ik daarmee ingestemd. Nu ik dit schrijf zitten we vol in de corona-pandemie en staat het project ‘on-hold’. De energietransitie is in deze fase vooral een sociologisch project. Financiën, techniek en milieu zijn voorwaardelijk­heden die wel spelen, maar er minder toe doen: ze worden door alle betrokkenen als ‘argumenten’ gebruikt en van een ‘eigen invulling’ voorzien.

De wijken in de gemeente zijn ingedeeld naar sociale klasse, naar bouwperiode en naar het aandeel sociale woningbouw. De achterdocht over noodzaak en kosten zijn gelijk aan de politieke kleur van de bewoners. Indeling naar de bouwperiode kent woningen van vóór 1930, van 1930 tot 1950, van 1950 tot 1980, van 1980 tot 2000 en van na 2000. Woningen zijn als mensen: hoe ouder ze zijn, hoe meer energie er in moet om ze warm te krijgen. Wijken met veel woningen, die in het bezit zijn van woningcorporaties, betekenen voor de gemeente redelijk homogene bouwkavels en enkele aanspreekpartners. De (on)welwillendheid van de bewoners om te veranderen is het probleem van de corporatie. De afgelopen 10 jaar is de financiële slagkracht van de corporaties door de overheid aanzienlijk afgeroomd en in het verlengde daarvan is de algehele bouwkundige staat van het woningbezit achteruit gegaan. Voor platte daken geldt, net als voor schilderwerk, dat het tot het reguliere onderhoud wordt gerekend en niet tot groot onderhoud. Groot onderhoud of een energie­transitie, zeker als die samenhangt met de hoogte van de huur, vergt heel veel ‘communicatie’, een eufemisme voor het onder controle houden van onrust. In geval een blok woningen wordt aangepakt voor groot onderhoud, dan gaat ca 40% van de kosten naar ‘communicatie’. Denk aan bouwbegeleiding, voorlichtingsavonden, schade­vergoedingen, presentaties etc. Het is voor corporaties het meest eenvoudig als woningen worden aangepakt als er een nieuwe huurder/bewoner intrekt. Dat is qua bouw duurder, maar organisatorisch goedkoper en rustiger. Helaas duurt het verduurzamen dan te lang. Wijken met veel eigen ­woningbezit zijn voor de gemeente lastiger te benaderen en voor die wijken worden ‘communicatiebureaus’ ingezet.

Communicatie

De aanpak van het communicatiebureau is eerst het opzetten van een ‘platform’: een organisatie waar burgers informatie kunnen krijgen over de energietransitie. Zo wordt de Trias Energetica uitgelegd en zijn er voorbeelden van wat bewoners zelf kunnen doen en laten doen.

Na deze stap wordt een grove indeling van wijken gemaakt naar de bereidwilligheid tot veranderen en is begonnen met de wijken waar die het grootst is; dat scheelt veel ‘communiceren’. Daarna is gekeken naar de mogelijkheden die voorhanden zijn. Kan er warmte worden geleverd door nabije industrie in de vorm van een warmtenet? Kan er centraal worden opgewekt door aardwarmte? Wat is de energetische kwaliteit van de woningen? Een logische aanpak.

Bij het beoordelen van de woningen komen ook gebreken en beperkingen van de woningen aan de orde, wat het ‘communiceren’ bemoeilijkt. Schimmelvorming, asbest, ­verzakkingen - om maar wat te noemen. Die gebreken zijn ook aanleiding om tot actie over te gaan, maar niet eerder dan dat bewoners het op zich hebben laten inwerken. Na alle voorlichtingsbijeenkomsten, wijkverkenningen en probleemanalyses, als ook gesprekken met aannemers, onderhoudsbedrijven, leveranciers en experts is de conclusie:

Na-isoleren van een bestaand plat dak geeft alleen de vereiste warmteweerstand en luchtdichting als vereist voor BENG-­normen, wanneer de dampremmende laag volledig aansluit!

Aansluitingen

Bij alle vormen van na-isolatie moeten aansluitingen tussen bestaande bouwdelen en bouw-onderdelen duurzaam sluitend tot stand worden gebracht. Om bestaande woningen aan de BENG-normen te laten voldoen, volstaat alleen het compleet vervangen van het buitenste deel, de woningschil. Dat betekent het verwijderen van het gehele dak, de buitengevel inclusief alle kozijnen en vervolgens opnieuw omkleden met een (geprefabriceerde) buitenschil. Alleen BENG-­woningen kunnen volstaan met uitsluitend een warmtepomp en balansventilatie.

Vergelijk het met het bestaande wagenpark: bestaande auto’s kun je wel uitrusten met een elektrische motor en een batterij, maar zullen nooit de prestaties halen van een model dat als elektrische auto is ontworpen en gebouwd. En om de vergelijking door te trekken: er zijn ook vervoersmiddelen met hybride aandrijvingsystemen, die uitstekend voldoen. Zo is het ook met het woningbestand: er zijn hybride verwarming- en ventilatiesystemen, Zeker wanneer de systemen op elkaar afgestemd en ‘ingeregeld’ zijn, is enorm veel meer energie te besparen dan met een warmtepomp. En niet alleen energie, vooral kapitaal.

Kapitaal is de motor achter de transitie. De prijs voor brandstof is historisch laag, dus het argument van terugverdienen door minder energieverbruik is op z’n zachtst gezegd wat verbleekt. Bij eengezinswoningen, die bewoond worden door ouders waarvan de kinderen allang vertrokken zijn, is de bereidheid tot investeren buitengewoon laag, omdat er helemaal geen sprake is van het terugverdienen van de investe­ring met minder energie. Voor bewoners is het comfort de belangrijkste waarde. En daarvoor is het vervangen van de bouwschil veel minder noodzakelijk. De onderhoudstoestand en de bruikbare vierkante meters zijn bij verkoop van de ­woning goed in geld uit te drukken. De waarde van de woningen (het vastgoed) is hoger met een beter energie­label. De bereidheid tot verbeteren is het grootst bij de aankoop van de woning: dat is ook het moment waarop de financiering in de vorm van een hypotheek het meest eenvoudig is te regelen.

Bij het communiceren met de bewoners wordt meer en meer de Trias Pragmatica gebruikt. (zie kader). Vooral het begrip ‘no-regret’-maatregelen valt geregeld in presentaties en ­artikelen. Geen moeite, energie en kapitaal verspillen. Ook de flexibele opstelling, het denken in meer opties, spreekt aan. Onderstaand enkele simpele voorbeelden:

• Compartimenteren van de woning is de snelste manier van energiereductie. Isoleer de zoldervloer en zet een deur of luik in het trapgat. De meeste zolders zijn opslagplaatsen en die logeerkamer op zolder is veel duurder dan de gasten onderbrengen in een hotel.
• Zonnepanelen aanbrengen op het dak is gelijk treden hoger op het Energielabel, levert direct energie en is qua investering snel terugverdiend.
• Wanneer het dak asbest bevat, neem dan alleen ­maatregelen waarbij al het asbest wordt verwijderd. Asbest in een woning drukt de waarde aanzienlijk.
• Wanneer een aanbouw van een plat dak is voorzien die deel uitmaakt van de woning, isoleer dan het dak volledig en zorg dat de dampremmende laag gelijk kan aansluiten op een eventueel later aan te brengen prefab gevel.

Werken met de Trias Pragmatica betekent dat je erkent dat niet alles volledig duurzaam is te maken en dat hoeft ook niet. Monumenten zijn beperkt energiezuiniger te maken, het uiterlijk en karakter veranderen van beeldbepalende gebouwen mag alleen uiterst zorgvuldig gebeuren. Heel veel woningbouw is beter af met sloop en opnieuw opbouwen en is het niet waard om van een nieuwe bouwschil te worden voorzien. Met de vraag welke wijken van het gas kunnen, stel je eigenlijk de vraag welke wijken het waard zijn om in de huidige vorm voort te bestaan. Het ontwijken van die vraag door met halve maatregelen te doen alsof daarmee ook goede resultaten behaald kunnen worden, leidt tot teleurstellingen en is kapitaalvernietiging. Renoveer alleen wat de moeite waard is om te renoveren en doe het dan goed. ?

Trias pragmatica1

De Trias pragmatica gaat uit van flexibele bouwstenen en respecteert de kracht van het bestaande model. Wanneer we weten wat ons gewenste eindpunt is, wordt het gemakkelijker om met de bouwstenen te schuiven en tegelijkertijd op ditzelfde eindpunt uit te komen.

• Werk strategisch
• stel haalbare doelen vast (bijv. minder energie)
• beoordeel mogelijke maatregelen op de te behalen doelen
• Neem geen maatregelen die later teruggedraaid moeten worden (no regret)
• Handel naar het bereiken van de doelen