Roofs 2021-03-78 De Duomo van Florence

Internationale daken

Het stadsbestuur van Florence besloot aan het einde van de 13e eeuw dat er een grote kathedraal gebouwd moest worden. Zo gezegd, zo gedaan en ruim 100 jaar later stond daar de Basilica di Santa Maria del Fiore. Maar er stond nog steeds geen koepel op. Vanwege de vele bouwkundige uitdagingen wisten de architecten niet hoe ze dat voor elkaar konden krijgen. Uiteindelijk schreef men een wedstrijd uit voor het ontwerpen van de koepel, met als uiteindelijke winnaar: goudsmid Filippo Brunelleschi.

Tekst: Joep Klerx

Op 16 april 1420 begon hij met de uitvoering van zijn koepelontwerp die 16 jaar in beslag nam. De koepel heeft een diameter van 45 meter en is 91 meter hoog. Het is nu, bijna 600 jaar later, nog altijd de grootste gemetselde koepel ter wereld. Frappant detail: toen Brunelleschi in 1446 overleed, liet hij geen enkele schets of bouwtekening achter waaruit opgemaakt kon worden hoe de koepel precies gebouwd was. Experts kunnen het tot op de dag van vandaag nog steeds niet eens worden over hoe hij het voor elkaar heeft gekregen.

Brunelleschi

Geboren als zoon van een welvarende notaris was zijn levenspad eigenlijk al uitgestippeld in de voetsporen van zijn vader. Maar Filippo Brunelleschi ging zijn eigen weg en besloot goudsmid te worden. Nadat hij een wedstrijd voor het maken van de nieuwe bronzen deur voor het baptisterium van San Giovanni verloor, vertrok hij samen met Donatello naar Rome waar hij een tijd lang de oude Romeinse ruïnes onderzocht. De verwachting is dat hij hier de kennis en inspiratie op heeft gedaan voor de bouw van de Duomo. Volgens velen is Brunelleschi de eigenlijke geestelijke vader van ‘het ei van Columbus’. Hij had tijdens de ontwerpwedstrijd zijn conceptuele plan van de Duomo namelijk wel gedeeld, maar hield de bouwkundige details nog voor zich. In de vraag waarom hij dat deed, zou hij andere architecten hebben uitgedaagd een ei rechtop op tafel te zetten. Het lukte niemand, waarna hij het ei rechtop op tafel zette door de onderkant plat op tafel te tikken. Zijn boodschap: als jullie het geheim eenmaal weten, kunnen jullie de Duomo ook bouwen, daarom houd ik de plannen voor mezelf tot ik de opdracht heb. Ondanks het feit dat hij opgeleid was als goudsmid won hij de wedstrijd en mocht hij starten met de bouw van de Duomo.

De bouwkundige uitdagingen

Dat het uiterlijk van de Duomo er mag zijn heb je ­natuurlijk snel gezien, maar het meest bijzondere aspect van het bouwwerk is niet per se met het blote oog te zien. Het feit dat het bouwwerk ondanks de vele bouwkundige uitdagingen toch tot stand is gekomen in een tijd zonder lasers, computer-geanimeerde modellen en gedetailleerde blauwdrukken is voor velen niet te bevatten. De koepel moest acht kanten hebben in plaats van de gebruikelijke ronde vorm. De basis van de koepel was bovendien een asymmetrische achthoek die, doordat hij zo scheef was, geen echt middelpunt had. Hoe konden ze weten dat de acht verschillende vlakken elkaar in het midden zouden ontmoeten? Maar ook: hoe is de koepel naar het midden toe afgebouwd, zonder dat het tussentijds door de zwaartekracht in elkaar is gestort? Er was namelijk geen centraal ondersteuningssysteem om het geheel tijdens de constructie omhoog te houden. ­Grappig feitje: een van de suggesties die werd gedaan om de Duomo te bouwen, was om de kathedraal tot aan de koepel te vullen met zand. In dat zand moesten dan muntstukken verstopt worden, zodat het volk gemotiveerd zou zijn om het zand weg te halen in de hoop de muntstukken te vinden.

Touwen

De acht vlakken moesten dus bij elkaar uit zien te komen, ondanks dat de basis asymmetrisch was. De bakstenen van de koepel zijn in een complex spiraalvormig visgraatpatroon gelegd zodat ze elkaar met hun eigen gewicht ondersteunen. De meeste experts gaan ervan uit dat er met touwen (bij gebrek aan lasers) is gewerkt om de zijden uiteindelijk goed bij elkaar te laten eindigen. Zo is er een theorie dat de touwen vanuit een bloemenpatroon op de basis van de achthoek is gebruikt om de zijden bij elkaar uit te laten komen. Een andere theorie vertelt dat er een cirkel werd gevormd vanuit een centraal punt, die om de zoveel lagen bakstenen steeds kleiner werd, totdat de er geen cirkel, maar een punt overbleef.

De dubbele koepel

Wat we weten, is dat er uiteindelijk twee koepels over elkaar heen zijn gebouwd. De buitenste koepel is gebouwd met zowel verticale bogen als horizontale hoepels van steen en kettingen. De acht verticale bogen zijn aan de buitenkant nog te zien en zijn inmiddels bekleed met marmer. De horizontale hoepels zorgden er tijdens de bouw voor dat de achthoekige koepel niet naar buiten toe uit zou dijen, net als de ringen om een vat. De koepel is vervolgens afgedekt met dakpannen. De binnenste koepel is het wonderlijke werk van zo’n vier miljoen naar elkaar toe gemetselde bak-stenen die de basis van de Duomo vormen. In 1436 was de koepel af. Al duurde het nog tot 1471 tot de marmeren lantaarn op de top stond en de Basilica di Santa Maria del Fiore inclusief Duomo eindelijk – zo’n 175 jaar na de start van de bouw van de basiliek – helemaal compleet was.

De schilderingen aan de binnenkant

Als je aan de binnenkant van de Duomo naar de beschilderingen kijkt, dan valt het op dat er gaten in de koepel zitten. Deze gaten zijn bewust door Brunelleschi uitgespaard, omdat hij er tijdens de bouw al vanuit was gegaan dat de binnenkant beschilderd zou worden. De opdracht werd gegeven aan Vasari, die in de koepel ‘Het laatste oordeel’ schilderde, waarvoor hij zich zichtbaar liet inspireren door de schilderingen van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel. De bijzondere fresco werd pas vijf jaar na Vasari’s dood voltooid door Zuccari. De totale oppervlakte van de binnenkant van de koepel beslaat zo’n 3.600 vierkante meter en is daarmee een van de grootste fresco’s ter wereld. Iets wat goed past binnen alle superlatieven die gepaard gaan met de bouw van deze basiliek en zijn bijzondere Duomo.