Roofs 2025-09-76 Museu do Amanhã: futuristisch museum met amorf dak

Internationale daken

Museu do Amanhã (letterlijk: het museum van morgen) in Rio de Janeiro is een futuristisch wetenschapsmuseum, ontworpen door de Spaanse architect Santiago Calatrava – onder andere bekend van de bouwwerken in Valencia. Het spectaculaire gebouw op Pier Mauá opende in december 2015 en vormt het vlaggenschip van de herontwikkeling van de havenwijk Porto Maravilha ter voorbereiding op de Olympische Spelen van 2016. Met zijn vooruitstrevende architectuur en focus op duurzaamheid is het museum een nieuw icoon aan de waterkant van Rio geworden. Het totale kostenplaatje: 300 miljoen Braziliaanse real, destijds omgerekend zo’n 70 miljoen euro.

Ontwerpvisie en concept

Calatrava liet zich bij het ontwerp sterk inspireren door de natuur en de lokale Carioca-cultuur. Zo verwijst de organische vorm van het gebouw naar tropische planten (met name bromelia’s uit de botanische tuin van Rio) en lijkt het bijna een levend organisme. De architect beschrijft het gebouw als “etherisch, bijna zwevend op zee als een boot, vogel of plant”. Deze biomorfe, neofuturistische stijl is kenmerkend van Calatrava en moet de wisselwerking tussen stad en natuur benadrukken. Het achterliggende filosofische concept is dat de mensheid moet veranderen om klimaatrampen en maatschappelijke crises te voorkomen. Een boodschap die het museum uitdraagt via zijn tentoonstellingen én zijn duurzame bouwkundige keuzes. Calatrava wilde een museum van de toekomst creëren. In plaats van traditionele museumgrenzen, biedt het Museu do Amanhã een interactieve ervaring rondom grote vragen als “Waar komen we vandaan? Waar gaan we naartoe? En hoe bouwen we gezamenlijk aan morgen?”

Ligging en architectuur

Het museum ligt prominent op de pier aan de baai van Guanabara en maakt deel uit van een 30.000 m² omgevingspark met spiegelwater, tuinen, fiets- en wandelpaden. Om zichtlijnen naar omliggende monumenten (zoals het nabijgelegen São Bento-klooster) te respecteren, is het langgerekte gebouw beperkt tot 18 meter hoogte. Het programma beslaat twee verdiepingen met in totaal ca. 12.600 m² aan ruimte. Bovenin bevindt zich tussen de 5.000 en 6.000 m² tentoonstellingsruimte (permanent en tijdelijk) met een spectaculair 10 meter hoog plafond en panoramisch uitzicht op de baai. Op de begane grond zijn onder meer een foyer, museumwinkel, restaurant, educatieve ruimtes, kantoren en een auditorium met 400 zitplaatsen ondergebracht. Het gebouw is in de noord-zuidrichting georiënteerd en iets uit het midden van de pier geplaatst, zodat langs de zuidzijde een brede strook landschap met tuinen en promenades kon worden aangelegd. Rondom het museum ligt een ondiepe reflectievijver die het geheel een zwevend effect geeft. Dit bassin pompt water op uit de baai, filtreert het, en loost het aan het einde van de pier weer terug – alsof het gebouw op het water drijft.

Het dakontwerp en de constructie

Blikvanger van het gebouw is het imposante dak met zijn uitkragende vleugelvormen. Dit canopy-achtige dak overspant de volledige lengte van de pier en steekt circa 70 meter uit naar de stadszijde en 65 meter richting zee, waardoor het museum als het ware over het plein en het water heen grijpt. De dakconstructie bestaat uit een stalen geraamte van in totaal bijna 3.810 ton als basis, waarop een reeks van bewegende vinnen of vleugels rusten. In totaal zijn er 48 van zulke vleugelachtige secties bovenop het dak gemonteerd, die dienen als een kinetische brise-soleil. Deze stalen vinnen kunnen zich door de dag heen openen en sluiten en zijn bedoeld om de zon te volgen en zo de energieopbrengst te maximaliseren. Op de vinnen zijn namelijk in totaal bijna 5.500 zonnepanelen geïntegreerd (goed voor meer dan 6.000 fotovoltaïsche cellen) die samen ongeveer 200 kW aan vermogen kunnen opwekken. Dankzij deze beweegbare zonneluifels en de extreme overstekken lijkt het museum voortdurend van gedaante te veranderen, als een levend wezen dat reageert op zijn omgeving.

Het ontwerp van het dak en de façades was technisch zeer uitdagend. De enorme uitkragingen en dynamische vorm zijn vooraf getest in een windtunnel om de stabiliteit onder verschillende omstandigheden te garanderen. De stalen dakvinnen lopen via 12 grote stalen kolomstukken door langs de gevel en zijn verankerd aan de betonnen kern van het gebouw. Het museumgebouw wordt ondersteund door een fundering van circa 2.500 heipalen die bij elkaar opgeteld tot zo’n tot 30.000 meter de (zee)bodem in gaan. De vloeiende, niet-repetitieve geometrie van de constructie vergde bovendien uitgebreid maatwerk in de bouw: alle bekistingen voor het witte gewapend-betonnen casco moesten speciaal gevormd worden, en er is ongeveer 15.000 m³ beton gestort (ruim 55.000 ton) om de complexe vormen te gieten. Voor de montage van het dak is een 30 m hoge portaalkraan van 450 ton ingezet, waarmee de stalen daksegmenten in positie zijn gehesen. Na het plaatsen van de laatste segmenten werd deze gigantische kraan per ponton weer afgevoerd. Dit illustreert de enorme schaal van de bouwoperatie. In totaal is circa 4.000 ton staal verwerkt in het project, naast 22.000 ton zand voor beton. De uiteindelijke bouwkosten liepen op tot bijna R$300 miljoen (circa €70 miljoen). Hoewel het project te kampen had met vertragingen – het was ongeveer een jaar later gereed dan oorspronkelijk gepland – kon het nét op tijd voor de Olympische Spelen worden geopend.

Duurzaamheid en innovaties

Duurzaamheid stond centraal bij zowel het ontwerp als de exploitatie van het Museu do Amanhã. Het gebouw maakt gebruik van plaatselijke natuurlijke hulpbronnen: zo wordt water uit de Guanabara-baai opgepompt en gebruikt voor de klimaatbeheersing (koeling) van het interieur. Dit baaiwater voedt tevens de omliggende spiegelvijvers, die naast esthetisch ook functioneel zijn: ze creëren een koeler microklimaat rond het museum – tot wel 2 °C lager dan de omgevingstemperatuur in het centrum van Rio. Daarnaast wordt regenwater opgevangen en hergebruikt; al het water op het terrein wordt gezuiverd en intern gecirculeerd voor een zo efficiënt mogelijk watergebruik. Het dak draagt uiteraard bij aan de duurzaamheid door de grote hoeveelheid zonne-energie die de panelen opwekken. Overtollige zonnestroom wordt opgeslagen of teruggeleverd aan het net, waardoor het museum een deel van zijn eigen energie opwekt. Ook de landschapsinrichting is groen: rond het gebouw zijn 5.500 m² aan tuinen met uitsluitend inheemse planten, die weinig irrigatie vergen en lokale fauna aantrekken. De gehele constructie is helderwit afgewerkt met een speciale verf om zonwarmte te reflecteren en het gebouw een lichte, luchtige aanblik te geven. Het Museu do Amanhã was het eerste museum in Brazilië met een LEED Gold certificering voor duurzame bouw. In 2017 ontving het de MIPIM Award voor ‘Best Innovative Green Building’, als internationaal erkende waardering voor het baanbrekende groene ontwerp.

Opening, publieksimpact en erkenning

Vanaf de opening is het Museu do Amanhã een groot succes gebleken. In het eerste weekend trok het museum meteen al ruim 25.400 bezoekers. Binnen negen maanden waren er meer dan een miljoen bezoekers geweest, en na het eerste jaar stond de teller op circa 1,4 miljoen bezoekers. Tegen eind 2019 waren al 4 miljoen mensen over de vloer geweest, een ongekend aantal voor een wetenschapsmuseum. De iconische architectuur en ligging aan de vernieuwde waterkant hebben zowel Carioca’s (inwoners van Rio) als toeristen aangetrokken naar het voorheen verloederde havengebied. Bezoekers raken niet alleen onder de indruk van de futuristische vormgeving en de spectaculaire locatie, maar ook van het verhaal dat het gebouw vertelt over een duurzame toekomst. Het museumgebouw zelf heeft diverse prijzen in de wacht gesleept. Naast bovengenoemde MIPIM-award werd het door Leading Culture Destinations uitgeroepen tot “Best New Museum” in Zuid-Amerika. Tien jaar na de start van de bouw is het Museu do Amanhã uitgegroeid tot een blikvanger van Rio de Janeiro en een voorbeeld van hoe ambitieuze architectuur hand in hand kan gaan met duurzaamheid en educatie. Het zwevende, witgestucte gebouw met zijn bewegende solardak staat symbool voor het optimisme en de technologische innovatie die nodig zijn voor de dag van morgen.