Roofs 2024-01-84 Een kunstzinnig legoblok in een 19-eeuwse schil

Restauratie & Inbreiding van het KMSKA

Daar waar voorheen vier patio’s zaten, heeft het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) een inbreiding gekregen. Daar waar de gevels oud, de depots extern, de mozaïeken vervallen, het dak toe aan vernieuwing en asbest prevalent was, is gerestaureerd. De benodigdheden daarvoor waren, onder andere, heel veel sloopwerk, de sanering van asbest, de toevoeging van een hypermodern legoblok van een miljoen kilogram met een inventief, direct zonlicht werend én opvallend modern dak bestaande uit 198 unieke modules, heel veel precisiewerk van zowel de dakdekkers als de restaurateurs, een periode van elf jaar en honderd miljoen euro. Wat ze ervoor terugkregen? Een totaal nieuw intern depot, nieuwe kantoorpanden, de combinatie van een hypermodern én authentiek museum, veertig procent aan extra expositieruimte en een heel bijzonder dak.

Tekst: Joep Klerx

Het gerenoveerde, bestaande gebouw

Voorheen werd de collectie van het museum verspreid over zeven externe depots opgeslagen. Iets wat nogal onhandig en eigenlijk bijna onwerkbaar is. Bovendien was er genoeg ruimte in het museum voor een inpandig depot, maar die moest nog wel even gemaakt worden. Onder andere de oorspronkelijke bomvrije bunker en de atoomkluis uit de Koude Oorlog maakten plaats. De sloop die plaatsvond was een aardige krachtmeting. De pneumatische hamer moest zo’n 1.350 ton beton en 81 ton staal overwinnen. Dit zorgde ervoor dat de originele looproute van het gebouw uit 1890 vrij kwam te liggen. Tijdens de werken werd duidelijk dat er veel asbest in het gebouw zat. Een flinke tegenvaller, want dat dat leidde tot flink wat extra werk, doordat het asbest gesaneerd moest worden. Gelukkig waren er ook positieve aspecten die ontdekt werden door de drilboor. Zo werden enkele originele zuilen van het gebouw, die decennialang verstopt hadden gezeten achter een valse wand, opnieuw ontsluierd. Het nieuwe depot van het KMSKA heeft 3.660 m2 aan schilderijenrekken over twee verdiepingen. De ruimte is stof- en trillingvrij en wordt gereguleerd door een hypermoderne klimaatregeling. Ideaal om de waardevolle collectie veilig te bewaren.

De restauraties van het in- en exterieur

Een ander belangrijk onderdeel van de bouwwerkzaamheden betroffen de restauraties aan het in- en exterieur van het bestaande museum. Zo is het koper op het dak vernieuwd, is er een lichtstraat met zonwering aangelegd, zodat er meer gedempt daglicht het museum binnen kan vallen, en zijn twee voormalige, kleine patio’s veranderd in hightech-techniektorens. Deze technische ruimtes zorgen onder andere voor het juiste binnenklimaat. Verder hebben de zalen hun majestueuze uitstraling herwonnen. Ze ogen 19de-eeuws en zijn in authentieke ere hersteld, maar voelen nieuw. Historisch pleisterwerk, schrijnwerk en parketvloeren zijn hiervoor zorgvuldig opgeknapt. Alle plafonds kregen één uniforme kleur en de muurtinten variëren in functie van de ruimte: van Pompejirood tot olijfgroen. De steen van de gevelbeelden was sterk verweerd. Friezen, bustes, borstbeelden, medaillons en andere sculpturen kregen een delicate behandeling om degradatie tegen te gaan. De kapitelen van de zuilen, de plafondcassettes met bladgoud, de brede trappenpartijen en de grote beeldensokkels hebben allemaal een secure opknapbeurt gekregen. Bij de mozaïeken kwam er een eeuwenoude Italiaanse voegtechniek aan te pas. Barsten werden hersteld, ontbrekende blokjes opgevuld met identiek marmer uit dezelfde periode. Op het dak stralen de iconische beelden als vanouds. Het oude museum is teruggebracht in de staat zoals het was toen het gebouwd werd, maar dat is nog niet alles.

Het nieuwe, kunstzinnige legoblok

Het departement Cultuur, Jeugd en Media schreef in 2003 een open opdracht uit voor de volledige restauratie van het oude en de wens voor de bouw van het nieuwe museum. Het ontwerp van KAAN Architecten overtuigde het meest. Het was géén klassieke uitbreiding in de vorm van een extra gebouw buiten het oorspronkelijke museumgebouw voor het KMSKA. Het idee van KAAN Architecten was uniek in de keuze voor en uitvoering van een inbreiding, waarmee ze tien hedendaagse zalen op de plek waar vier patio’s zaten, goed voor 40% meer exporuimte, zouden creëren.

Het nieuwe museumdeel zou worden gevormd door een stalen geraamte – het eerdergenoemde legoblok – van een miljoen kilo. De volumes werden wit afgewerkt. Gipskartonwanden, valse plafonds, strakke gietvloeren; tot en met de gepolijste betonnen treden van de 40 meter lange trap – allemaal wit. Uitsparingen in het staal bieden een natuurlijke, gebroken lichtinval. Dat geldt ook voor de 198 koepels op het vernieuwde dak. In de nieuwe zalen regeert asymmetrie. Hoogte, volume, lichtinval variëren. Een boeiend contrast met de symmetrie van het klassieke gebouw. Om elke hoek wacht een verrassing. Het nieuwe museum zal bovendien niet te zien zijn vanuit het oude, en andersom. Het gaat om twee verschillende werelden in één gebouw.

De constructie van het nieuwe dak

Om de waardevolle kunstcollectie tegen het daglicht te beschermen én niet compleet afhankelijk te zijn van kunstlicht, zochten de architecten een oplossing om via het dak zoveel mogelijk indirect licht te laten binnenvallen in de museumzalen. Er werd gekozen voor een Renolit Alkorplan Bright dakbaan. De witte uitstraling, de positieve invloed op de beheersing van het interne klimaat én de hoge reflectiegraad van de afdichtingsbaan, daardoor het dak een maximum aan indirecte lichtinval verzorgt, droegen bij aan deze keuze. Behalve de afdichting, moesten ook 198 unieke koepels gemaakt en geplaatst worden – een ingewikkelde en tijdrovende taak waar dakdekker ADCO voor stond.

Die 198 koepels werden stuk voor stuk prefab in een atelier gebouwd. De houten constructies op het dak werden eerst bekleed met een zelfklevend dampscherm, waarna er, om ze zo strak mogelijk en waterdicht af te werken, op alle randen stukken metaalfolieplaat aangebracht werd. De koepels werden er vervolgens van binnenuit op gemonteerd. In het plafond van de bovenste museumzaal werden hiervoor 198 openingen gemaakt. De piramidevormig koepels zijn geïnstalleerd en verder afgewerkt met PUR schuim, dampdichte silicone en Gyproc plaat. Uiteindelijk werd het dakvlak afgedicht met de Renolit Alkorplan Bright. Concreet betekende dit een gepuzzel met veel kleine en op maat gesneden stukken dakbaan. Een complexe aangelegenheid, onder andere omdat de koepels ook allemaal uniek zijn, vanwege de wens van KAAN Architecten om de toppen van alle driehoeken één rechte lijn te laten vormen. Dat is gelukt.

In september 2022 opende het museum na een periode van 11 jaar weer in hernieuwde én vernieuwde glorie haar deuren. En het uiteindelijke uiterlijk – zowel aan de binnen- als de buitenkant van zowel het oude als het nieuwe museum – is die 11 jaar dubbel en dwars waard geweest. ■

Cijfers van de bouw

• Kosten bouwproject: 100 miljoen euro
• Totale oppervlakte museumgebouw: 21.000 m²
• Vergroting tentoonstellingsruimte: 40%
• Beschikbaar vloeroppervlak intern depot: 1.055 m²
• Aantal werkuren afbraak atoomkluis: 2.448 werkuren
• Hoeveelheid staal nieuwe museumzalen: 1 miljoen kg
• Aantal dakkoepels nieuwe museumzalen: 198
• Oppervlakte parket behandeld: 5.500 m²
• Aantal museumzalen: 50, waarvan 37 voor de eigen collectie en 13 voor tijdelijke tentoonstellingen
• Oppervlakte kunstmozaïek peristilium: 76 m², bestaande uit 480.000 mozaïeksteentjes