Roofs 2024-02-14 Licht in dienst van de gebruiker en de natuur

Licht op het dak

Het (kunst)licht op het dak in de avond wordt door nieuwe gebruiksfuncties steeds belangrijker. Het vergroten van de functionaliteit en het welbevinden van gebruikers vereist een zorgvuldige aanpak. De ontwerpers van Lichtvormgevers ondersteunen de omgeving zoals die door de architect is bedacht of geeft er accenten aan. Mede-eigenaar van dit bureau Joannes Melis legt uit hoe zij tot een passend lichtontwerp komen en dat goede verlichting op het dak geen hoge investering hoeft te zijn.

’s Avonds op een dakterras op een hoge rots in Al Ula, Saoedi Arabië, willen mensen genieten van een goede maaltijd en bijpassende omgeving die sfeervol worden verlicht. Maar ze bezoeken deze locatie vooral om het indrukwekkende uitzicht over de lager gelegen stad. “Om het optimaal gebruik van het dak mogelijk te maken, zijn lichtscenes met minimaal licht nodig. Net genoeg om elkaars gezichten te kunnen lezen, de maaltijd goed te kunnen zien en veilig te kunnen bewegen. In een tuin eindigt de verlichting bij het hek of tegen een bosrand. In de stedelijke openbare ruimte ‘eindigt’ het licht bij de straat en de gevels, of hooguit een etalage. Op het dak is het veelal juist de bedoeling dat het uitzicht hoort bij de beleving. Dan beperk je het licht aan de dakrand tot het minimale om ruimte te geven aan het (verlichte) zicht in de verte”, legt Joannes Melis uit.

Steeds vaker worden Melis en de experts van Lichtvormgevers gevraagd om mee te denken over het verlichten van de buitenruimte op balkons en terrassen. “Verlichting op het dak draagt bij aan de functionaliteit en de daarbij passende beleving. In veel projecten, waaronder in Al Ula, waar ‘dark-sky’ een hoge prioriteit heeft, ondersteunt Lichtvormgevers met licht de omgeving, maar vooral de ervaring. Met licht, aangebracht in de daktuin, kun je in alle seizoenen mooie accenten leggen.”

Interdisciplinair en Integraal

“Lichtvormgevers ontwerpt licht. We kijken interdisciplinair en integraal naar licht”, aldus Melis.

Interdisciplinair: “Het is nodig om alle disciplines te betrekken en hun expertise en wensen in het plan te verwerken. Hierbij kan je naast de ‘klant’, bijvoorbeeld de projectontwikkelaar of eigenaar van het dak, denken aan de feitelijke gebruiker, bijvoorbeeld de bewoner, horeca-bezoeker of toerist, maar ook aan de stedenbouwkundige, de architect een ecoloog, installateur, beheerder, veiligheidsdiensten. Zo wil e bijvoorbeeld met je verlichting aan overspanningskabels de brandweer niet hinderen.”

Integraal; “We kijken naar al het licht dat een ruimte of een gebied verlicht. Licht dat door ramen naar buiten schijnt, de illuminatie van een gebouw, led-schermen van reclames of spiegeling van licht en natuurlijk de openbare verlichting (OVL). We bekijken al deze lichtvormen als een geheel en integreren die in de lichtvisie en het lichtontwerp.”

“Mensen en organisaties zijn zich vaak niet bewust hoeveel invloed ze hebben op het verlichten van de buitenruimte. Op de ArenA boulevard bijvoorbeeld in Amsterdam zaten mensen op terrasjes in het felle licht van de LED reclameschermen. Het felle witte licht van de wasmachinereclame verlicht je tafel-gezelschap, het eten en de omgeving op een zeer onaantrekkelijke manier. Door in overleg te gaan met de eigenaar kan een ander lichtniveau en sfeer worden afgesproken. Zo ontwerp je samen een plan dat mensen in het uitgaansgebied als prettig ervaren. Diezelfde boulevard zal wel fel worden verlicht als er onrust is na een voetbalwedstrijd. Dan zorg je ervoor dat donkere plekken goed verlicht zijn om de veiligheid te verhogen. Zo houdt ons lichtplan ook rekening met meerdere disciplines. We maken een plan dat rekening houdt met veiligheid, de natuur en de beleving van de mensen die in het plan van de architect en stedenbouwkundige een grote rol spelen.”

“Het lichtontwerp van Lichtvormgevers voorziet voor de gebruiksgebieden in lichtscenes. Op het dakterras kun je scenes voor meerdere momenten ontwerpen. Bijvoorbeeld voor het optimaal ervaren van het dak van binnenuit, of voor vergaderen op het dak, eten, romantiek en het ervaren van de wijdere omgeving. Als lichtontwerpers zijn we dienend. We maken onderdeel uit van het integrale ontwerp van de architect en/of stedenbouwkundige en kijken hoe we dat ontwerp ondersteunen en verrijken als de zon ondergaat.”

“We houden rekening met de installateur, want het moet technisch ook uitvoerbaar zijn. En een goed lichtontwerp zorgt er ook voor dat de gewenste lichtscenes worden bereikt tegen zo laag mogelijke aanschafkosten en energiegebruik.”

Milieu- of vleermuisvriendelijke verlichting

“Indien nodig, overleggen we met de ecoloog. We vinden het belangrijk om rekening te houden met flora en fauna. Dit proberen we zinnig, onderbouwd en logisch te doen, bij voorkeur en indien gewenst in samenwerking met een stadsecoloog. Zogenaamde vleermuisvriendelijke verlichting in rood, oranje of groen, tref je bij ons niet makkelijk aan. We maken veel lichtscenes met heel weinig licht, expliciet gericht licht en aangepaste kleurtemperatuur. Zo kunnen we zorgen voor een aangemeten sfeer en leefmilieu voor mensen, dieren en planten”

Humancentric light

“Onze plannen gaan niet uit van veel en heldere verlichting. Het vernuft zit hem in het matigen en gericht verlichten. Met de juiste keuze van LED verlichting kun je licht maken dat er uitziet als de nacht bij heldere maan. Dat is voldoende om goed zicht te hebben. Extra verlichting is dan toe te voegen op plaatsen waar je de veiligheid en vooral veiligheidsbeleving vergroot door donkere plekken te verlichten.”

“‘Human centric lighting’ (HCL) staat voor ‘verlichting gericht op de mens’. “In ons verlichtingsontwerp houden we rekening met welbevinden, de gezondheid en de productiviteit van individuen door de effecten van licht op het menselijk bioritme te overwegen. In gebouwen is het doel om verlichtingsomgevingen te creëren die de natuurlijke variaties in licht gedurende de dag nabootsen en zo een positieve invloed hebben op het ritme van het menselijk lichaam. In de avond wil het lichaam een andere intensiteit en kleur van licht ervaren. Ook in onze lichtontwerpen en lichtscenes in de openbare ruimte, langs gevels en op gebruiksdaken houden we rekening met de hoeveelheid licht en kleurtemperatuur in relatie tot het welbevinden van de mensen.”

Zo werken de ontwerpers veel met Tunable White verlichting. Tunable White verlichting heeft geen vaste kleurtemperatuur, maar kan variëren tussen warme en koele tinten.

Verlichting

“Vaak denken mensen dat we verlichting maken (armaturen en lichtbronnen). Maar wij houden ons voornamelijk bezig met het ontwerpen van het licht. De armaturen die nodig zijn om uiteindelijk dat licht te produceren, zijn veelal bestaande producten van bekende fabrikanten. Wanneer we geen producten kunnen vinden die de goede oplossing kunnen verwezenlijken, komt het voor dat ons zusterbedrijf Ingenious Fixtures oplossingen ontwerpt. Soms is dit een speciaal inbouwframe voor integratie van een bestaand armatuur in een luifel of een plantenbak, soms is het een heel armatuur of concept. Op basis van onze wensen maken ontwerpers van Ingenious Fixtures een ontwerp, dat vervolgens aan lichtarmatuur-fabrikanten wordt aangeboden. Al diverse keren leidde dit tot armaturen die in licentie worden gemaakt. Ook mocht Ingenious Fixtures bijvoorbeeld voor de gemeente Almere een bijzondere behuizing voor Axis-camera’s ontwerpen, zodat deze qua uiterlijk mooi pasten bij de toegepaste armaturen en op dezelfde masten konden worden geïntegreerd. Ook voor beveiligingscamera’s en andere apparatuur op daken wordt om speciaal ontwerp verzocht.”

Aanleg en aansturing

“Veelal wordt voor de aansturing van licht het DALI-protocol toegepast (zie kader). Daken zijn vaak een hoogwaardige, relatief kleine, multifunctionele gebruiksomgeving. Dit vraagt om de toepassing van besturing (al dan niet bekabeld). Dit kan geïntegreerd in een bestaand KNX systeem dat bijvoorbeeld voor domotica doeleinden wordt gebruikt, maar dat is lang niet altijd nodig. In veel gevallen volstaat toepassing van het DALI protocol. Dit systeem functioneert eenvoudig op een vijfaderige kabel, die gewoon op een groep kan worden aangesloten. “Ook heel grote projecten hebben hier genoeg aan. Vroeger waren deze systemen heel duur. Nu zijn er zeer betaalbare en gebruikersvriendelijk bestuurbare systemen. Veel hangt af van de schaalgrootte.”

DALI maakt het ook eenvoudig voor een installateur om de kabels aan te leggen. Meestal zorgt de installateur voor de voorbereiding op ons lichtplan. Door enkele meters overlengte mee te nemen, houden we ook rekening met het eventueel verplaatsen van de armaturen, in geval de flora gedurende de jaren van locatie of grootte verandert. Soms plaatsen we armaturen met rubberen voeten op de bestaande dakbedekking.

In overleg met de hovenier kunnen we voor de diverse seizoenen een scene bedenken. Over het algemeen zijn onze concepten zo flexibel dat ze er na drie of vier keer samenwerken zelf mee aan de slag kan. Als je groen op het dak verlicht kun je rekening houden met de seizoenen of het snoeien. Je kunt zelf kiezen waar je de accenten legt. Met minimale middelen is een groot verschil te maken.

Wakker worden

“We hebben vorig jaar het verlichtingsplan voor de Family Scraper in Rotterdam (van Van Bergen Kolpa architecten en BPD) afgerond. Bijzondere hoogbouw met ruimtes tussen de appartementen. Eigenlijk zijn het gestapelde straten met drie woonlagen aan weerszijden. Ook deze opdrachtgever BPD wilde samen met ons de verlichting in de ‘straten’ zo maken dat er comfortabel geleefd kan worden en er voldoende ruimte is voor de natuur. Maar ook dat de expliciet aanwezige terrassen prettige gebruiksruimten zouden zijn, maar tevens een mooi beeld in de stad zouden geven.”

“Deze woontoren heeft échte straten op hoogte waar de City Houses en City Villa’s aan liggen. Door de straten bovenop elkaar te bouwen, is het gelukt om op een klein stukje Rotterdam een volledige woonwijk te bouwen. De 70 meter hoge woontoren komt in de wijk Cool te staan in het centrum van de stad. We maken hier zorgvuldige afwegingen, zodat vogels zich ook thuis voelen in de struiken en bomen op grote hoogte. Heel belangrijk voor de beleving, want wie wil er nu niet ’s ochtends wakker worden van het gefluit van vogels naast je raam, hoog boven het centrum van Rotterdam!” ■