Roofs 2024-02-46 Risicoperceptie in de bouw: bewuste en onbewuste keuzes

Special Veilig werken op hoogte

Werknemers schatten de risico’s op de bouwplaats vaak niet ernstig genoeg in en maken zich vaak geen zorgen over de risico’s van hun werk, blijkt uit onderzoek. Dr Bo van Grinsven legt uit hoe risicoperceptie werkt en hoe je werknemers tóch kunt overtuigen extra te letten op veiligheid.

Tekst: Dr. Bo van Grinsven, met co-auteurs Eveliene Matser en Laura Ruis voor Arbeidsveiligheid.net

Stel je voor dat je in de auto zit en een melding op je telefoon krijgt. In een reflex wil je eigenlijk meteen kijken, maar je weet dat dit nu niet kan omdat het gevaarlijk is. Toch maakt je nieuwsgierigheid het moeilijk om niet even snel te kijken wat er naar je wordt gestuurd. Er zijn enorme risico’s verbonden aan het gebruik van je telefoon tijdens het rijden, en dat weet je. Ondanks dat we allemaal weten hoe we ons moeten gedragen, kiezen we soms toch voor een andere weg. Ook in de bouw is dit het geval.

Mensen maken, bewust of onbewust, lang niet altijd de keuzes waarvan ze weten dat het de veiligste keuzes zijn. Ondanks de uitgebreide regelgeving, de consistente aandacht rondom veiligheid en de strikte veiligheidsvoorschriften, vinden er nog steeds regelmatig ongelukken plaats. Hoe komt dit?

Daarvoor moeten we eerst iets over ons gedrag weten. Ons gedrag wordt grotendeels bepaald door ons brein. Ons brein bestaat uit twee verschillende systemen:

Systeem 1 is ons onbewuste en automatische systeem, dat dagelijks onbewust veel beslissingen voor ons maakt. Dit systeem laat zich leiden door onbewuste factoren zoals gewoontes, gemak en je sociale omgeving.

Systeem 2 gebruik je daarentegen om bewuste keuzes te maken, maar dit systeem vraagt veel meer van je energie. In dit artikel gaan we in op één factor die een groot deel van onze onbewuste handelingen beïnvloedt en die in de bouw veel voorkomt; risicoperceptie.

Risicoperceptie in de bouw

Risicoperceptie is het subjectieve oordeel dat mensen vormen over de kenmerken en ernst van een risico. De risicoperceptie van een individu verschilt vaak van de echte kans op een risico. Dit komt doordat de perceptie wordt beïnvloed door emoties, het brein en de omgeving.

Vooral in de bouwsector blijkt de risicoperceptie van werknemers een groot obstakel voor de veiligheid te zijn. Met name een lage risicoperceptie is een belemmering voor veilig werken. Werknemers schatten de risico’s op de bouwplaats vaak niet ernstig genoeg in en maken zich vaak geen zorgen over de risico’s van hun werk, blijkt uit onderzoek.

Daarnaast voeren werknemers vaak dezelfde soort taken uit. Het herhalen van handelingen zorgt ervoor dat er een routine ontstaat en het werk gewoontegedrag wordt. Bovendien zijn werknemers vaak optimistisch dat een ongeluk hen niet zal overkomen, wat in de psychologie ook wel de optimisme bias wordt genoemd.

Zo blijkt bijvoorbeeld dat 80 procent van de Nederlanders zichzelf een betere dan bovengemiddelde chauffeur vindt. Dit is statistisch gezien onmogelijk, want dit aantal kan natuurlijk niet meer dan 50 procent zijn. Dit laat zien dat mensen zichzelf vaak beter inschatten dan dat ze zijn, en dat de optimisme bias ervoor kan zorgen dat mensen risico’s niet goed inschatten.

In de bouwsector blijkt de risicoperceptie van werknemers een groot obstakel voor de veiligheid te zijn. Wees daarvan bewust.

Hoe te herkennen?

Een (te) lage risicoperceptie kun je vaak al herkennen aan uitspraken die je op de bouwplaats hoort. Dit zijn onder andere uitspraken als: ‘Ik heb dit al duizend keer gedaan’, ‘zo doen we het hier altijd’ of ‘ik kan het nog wel even snel afmaken’. Omdat herhalend werk na verloop van tijd gewoontegedrag wordt, neemt het automatisme van systeem 1 het over en denken we er dus niet meer zo bewust over na. De alertheid neemt daardoor ook af, waardoor potentiële risico’s en gevaren niet meer worden gezien.

Wanneer de risicoperceptie van werknemers wel hoog genoeg is, zullen ze eerder de risico’s van gevaarlijke of onveilige situaties inzien en wel even twee keer nadenken voordat ze een keuze maken. Maar hoe kunnen we de risicoperceptie van medewerkers in de bouw verhogen?

Risicoperceptie van medewerkers in de bouw verhogen

Dat kan op meerdere manieren. Eén van de technieken die kan werken is de ‘fear appeal’. Met de fear appeal techniek maak je gebruik van een boodschap die angst opwekt. Angst is een primaire emotie die al heel lang in onze hersenen verankerd zit. Gedurende onze evolutie is angst een effectief middel geweest om onze soort te beschermen tegen dodelijke gevaren. Het (on)bewust inzien van een gevaar leidt tot de drijfveer om dat gevaar te ontvluchten of het hoofd te bieden en dus leidt het tot een verandering in ons gedrag.

Uit een grootschalig onderzoek blijkt dat fear appeal een effectief middel is om attitudes, intenties en gedrag daadwerkelijk te veranderen, mits je een aantal cruciale factoren meeneemt in de uitvoer. We kennen bijvoorbeeld allemaal de angst opwekkende zinnen en afbeeldingen die op pakjes sigaretten staan, maar die zorgen er niet per se voor dat mensen geen sigaretten meer kopen. Het werkt dus lang niet altijd.

Om de kans op een succesvolle fear appeal interventie te vergroten, zijn de volgende elementen cruciaal om mee te nemen in de ontwikkeling van je interventie.

Zorg ervoor dat je een angst gebruikt die je doelgroep ook daadwerkelijk als een serieuze persoonlijke dreiging ziet. Bijvoorbeeld het risico op ernstig hoofdletsel na een val van hoogte, met het gevolg dat je voor een langere periode niet kan werken en je voor een bepaalde tijd niet meer met je kinderen kan spelen. De angst die je uiteindelijk gaat gebruiken hangt af van je doelgroep en wat hun daadwerkelijke angsten zijn, bijvoorbeeld of het veelal vakmannen met kinderen zijn.

Daarnaast zijn angstboodschappen effectiever wanneer er een duidelijk handelingsperspectief wordt geboden in een boodschap. Met een handelingsperspectief maak je duidelijk wat het gewenste gedrag is. Je kan bijvoorbeeld een zin toevoegen als ‘Zorg er dus voor dat je altijd een helm draagt wanneer je aan het werk bent’.

Ten derde wil je ervoor zorgen dat je doelgroep het gevoel heeft in staat te zijn om het gedrag te veranderen. Dit kan je bijvoorbeeld doen door een zin toe te voegen als ‘Ook jij kan veilige keuzes maken op het werk door…’. Daarna kan je nogmaals het handelingsperspectief noemen.

Als laatste wil je je doelgroep laten geloven dat het nieuwe gedrag het gevaar effectief zal wegnemen. Bijvoorbeeld door een zin toe te voegen als ‘Door het dragen van een helm heb je 70 procent minder kans op ernstig letsel’.

Fear appeals kunnen een interessante interventie zijn om risicoperceptie te verhogen. Wil je meer weten over hoe je fear appeals in kunt zetten om het aantal ongevallen te verminderen? Dan is het aan te raden om iemand te raadplegen die verstand heeft van gedragsverandering, zodat de cruciale elementen voor een effectieve interventie niet worden vergeten. Daarnaast is het ook belangrijk om na te denken over welke vorm, zoals een afbeelding of een filmpje, het meeste aanspreekt bij je doelgroep.