Roofs 2025-01-88 Er ligt een wolk op het dak van Museum de Fundatie in Zwolle

Internationale Daken

Het dak van Museum de Fundatie in Zwolle is niet zomaar een architectonische toevoeging. Het is een gedurfde keuze van architect Hubert-Jan Henket, geïnspireerd door de symmetrische structuur van het oorspronkelijke gebouw. In de artikelenreeks ‘Internationale daken’ ditmaal een iconisch dak van eigen bodem.

Ralph Keuning, de directeur van het museum, klopte aan bij BiermanHenket Architecten voor een uitbreiding naast het huidige museumgebouw. Maar daar ging Hubert-Jan Henket niet in mee, omdat een uitbreiding op de begane grond de balans van het originele gebouw zou verstoren. Dat originele gebouw, in 1838 ontworpen door Eduard Louis de Coninck (1808-1840) en in 2004 verbouwd tot museum door Gunnar Daan (1939-2016), heeft namelijk twee symmetrieassen. In de woorden van Henket zelf: “Zo’n sterk geheel moet je niet aantasten met een aanbouw of vleugel eraan.” Maar hoe dan? Onder het museum liggen historische funderingen, waardoor een ondergrondse uitbreiding al snel veel te kostbaar bleek. Dus werd het luchtruim gekozen voor een spectaculaire toevoeging. Een gewaagde zet, maar wel een zet die in Zwolle door museumdirecteur Ralph Keuning met open armen werd ontvangen.

Een wolk van staal en glas

De uitbreiding wordt door de bezoekers de wolk, de rugbybal, de ufo of door sommige ook wel het oog van Zwolle genoemd. Als schrijver dezes een gooi mag doen, dan vindt hij het er het meest op lijken alsof Godzilla (dat uit de kluiten gewassen reptiel) in het klassiek gebouwde museum het beste nest zag voor haar reusachtige reptielenei. Ieder mag zijn of haar voorkeur hebben voor hoe die het noemt, maar de enige benaming die ook gehoord is, maar eigenlijk onjuist, is de blob. Die term suggereert namelijk willekeur, maar net als het historische gebouw eronder, volgt ook de wolk – de wolk is de benaming die de Fundatie en Henket prefereren – twee symmetrieassen. Het middelpunt wordt zowel horizontaal als verticaal doorsneden door een ellips – dat is een soort cirkel, maar dan met twee brandpunten in plaats van één, waarbij de som van de afstanden van alle punten op de kromme tot de twee brandpunten constant is. Oftewel: omtrek van de wolk is helemaal gedefinieerd door wiskundig verantwoorde lijnen. Verder is de wolk 33 meter lang en 22 meter breed en voorziet het museum van twee nieuwe verdiepingen. De totale toegevoegde bruto vloeroppervlakte bedraagt 1.000 vierkante meter. De verbouwing werd geraamd op 5 miljoen euro. Het uiteindelijke kotenplaatje bedroeg 6 miljoen euro.

Het ziet er indrukwekkend uit, maar eigenlijk kun je stellen dat de constructie technisch gezien net zo indrukwekkend is als het uiterlijk. De wolk rust op een tafelconstructie met acht stalen kolommen, stevig verankerd in het bestaande gebouw. Het skelet van de wolk is volledig van staal, met radiaal geplaatste spanten die perfect loodrecht op de buitenzijde staan. De binnenkant is verrassend traditioneel afgewerkt met houten gordingen, regelwerk en gipsbeplating. Tot slot is de natuurlijke beweging van de constructie is slim opgevangen met radiale dilatatievoegen en akoestische gips voor optimale demping.

Orde in de chaos van tegels

Een van de meest opvallende kenmerken van de wolk is de bekleding. Samen met Koninklijke Tichelaar ontwikkelde BiermanHenket een uniek ontwerp: wit-blauw geglazuurde tegels van 10x10 en 20x20 centimeter, elk voorzien van een asymmetrische, driehoekige prismavorm. Door die asymmetrische vorm kon de tegel in vier richtingen geplaatst worden. Dat, gecombineerd met de twee verschillende formaten en de kleurverschillen, zorgt ervoor dat er eindeloos gevarieerd kon worden. Met 55.000 tegels in wildverband geplaatst, vormt dit een mozaïek dat het bolle dak perfect volgt. Tegelzetter Andries Planting speelde een cruciale rol in het testen en perfectioneren van het patroon. Om orde in de chaos te creëren, stelde hij samen met Henket vier spelregels op die ervoor zorgden dat het resultaat er strak en harmonieus uitziet, ondanks de complexe vorm. Regel 1: de tegels volgen de horizontale én verticale lijnen van het dak. Regel 2: er wordt telkens een vlak van twee meter bij twee meter uitgezet en betegeld. 3: de voeg tussen de tegels mag niet meer bedragen dan 10 millimeter. 4: de richting van de asymmetrische tegel wisselt na maximaal 4 tegels. Maar er was nog een uitdaging. Als de tegels gewoon naast elkaar werden geplaatst, zouden er door de ellipsvorm zowel in horizontale en verticale vorm spiebanen ontstaan. Om dit te voorkomen, moest hier en daar gesjoemeld worden. Hiervoor werd er, naast de elegante tegels van 20×20 en 10x10 centimeter, ook een platte, egaal witte tegel toegepast die op maat gezaagd kon worden om de reststukjes op te vullen. De grootste uitdaging lag volgens de makers in het feit dat er heel rationeel te werk gegaan moest worden, volgens de regels, om op die manier een soort chaos te creëren. Maar het is dus gelukt.

De inrichting

De toegang tot de futuristische toevoeging loopt via een glazen lift, die zich bevindt in het centraal gelegen atrium óf via trappen aan de rand van het gebouw. De twee extra verdiepingen in de wolk zijn allesbehalve standaard tentoonstellingsruimten. De vloeiende vormen en het gebrek aan rechte wanden creëren een unieke setting. Op de derde verdieping (dus de eerste verdieping van de wolk) worden kunstwerken gepresenteerd op glazen panelen die vrij in de ruimte staan, wat een duidelijke knipoog is naar Lina Bo Bardi’s revolutionaire inrichting van het Museu de Arte de São Paulo in 1968. Het hele ontwerp, zowel dat van de wolk zelf, als van de inrichting, daagt uit om kunst op een andere manier te beleven.

Het oog: een raam naar de wereld

De finishing touch van de wolk is het ‘oog’, een gigantisch raam van zo’n 65 vierkante meter. Gemaakt van driehoekige glaspanelen, volgt het raam de contouren van de wolk. Omdat direct zonlicht zo’n beetje de grootste vijand is van kunst en het behoud ervan, is het raam op het noorden geplaatst. Dit beschermt niet alleen de kunstwerken, maar biedt bezoekers ook een adembenemend uitzicht over de historische binnenstad van Zwolle.

Het belangrijkste idee van het ontwerp was dat het originele gebouw en de nieuwbouw dusdanig van elkaar zouden verschillen dat de twee niet met elkaar konden strijden om voorkeur. En het klopt, want eenieder die het probeert om de twee met elkaar te vergelijken, stuit op het feit dat je appels met peren aan het vergelijken bent. Je vergelijkt modern en ogenschijnlijk chaotisch met klassiek en afgemeten. Je vergelijkt een reusachtig, buitenaards reptielenei met een klassiek, aards gebouw. Rond met hoekig. De wolk met de aarde. Het is zinloos. Museum de Fundatie bewijst met deze spectaculaire dakuitbreiding dat traditie en innovatie, door zó sterk van elkaar te verschillen, juist heel goed samen kunnen gaan. En dat is an sich al heel veel waard.

• Locatie: Blijmarkt 20, Zwolle
• Opdrachtgever: Museum de Fundatie / Gemeente Zwolle
• Architect: BiermanHenket architecten
• Adviseurs: ABT bv, Huisman & van Muijen,
• Climatic Design Consult
• Hoofdaannemer: BAM Utiliteitsbouw Regio Oost
• Start bouw: Januari 2012
• Oplevering: Mei 2013
• Bruto vloeroppervlakte uitbreiding: 1000 m2
• Bouwsom: € 6.000.000
• Leverancier tegels: Koninklijke Tichelaar Makkum