Roofs 2003-06-12 Pleidooi voor beleid, onderzoek en onderwijs groene daken

o Willem van Briemen
o Dirk Derks
o Migon Hover
o Arie Koster
Hogeschool Larenstein, afdeling Tuin- en Landschapsinrichting

Op Hogeschool Larenstein (afdeling Tuin- en Landschapsinrichting) wordt onder begeleiding van Willem van Briemen onderzoek verricht naar de betekenis van dakbegroeiingen en de voorwaarden om die te kunnen realiseren. Tot onze verbazing is het nog steeds zo dat de aandacht voor dit onderwerp in ons land nog verre van optimaal is. En dat in een tijd dat duurzaamheid, waterbeheer en stadsecologie volop in de schijnwerpers staan. Het is de hoogste tijd om aan de bel te trekken en meer aandacht voor dit onderwerp op te eisen.

Nederland loopt achter

De ontwikkeling en aanleg van begroeide daken is vooral de afgelopen jaren sterk toegenomen. Duitsland loopt in deze ontwikkeling ver voorop en heeft voor dakbegroeiingen uitvoerige, soms minutieuze richtlijnen en voorschriften ontwikkeld. In Duitsland zijn talloze voorbeelden van begroeiing ontwikkeld, die de groene daken die dit jaar op de Floriade waren te zien ver overtreffen.

Het is eigenlijk niet goed te verklaren waarom Nederland hierin achter loopt. Deze achterstand wordt naar onze mening door het bedrijfsleven gelukkig voor een gedeelte goedgemaakt. En er is een duidelijke behoefte de achterstand snel in te lopen. Daarom moeten onderzoeksinstellingen, onderwijs, de groene marktsector en de overheid de handen ineen slaan. Ook de Vereniging Stadswerk zou in deze ontwikkeling een belangrijke rol moeten spelen. Op Larenstein zijn we al een paar jaar met dit onderwerp bezig, omdat het een vakgebied is voor de toekomst.

De hoofdlijnen op een rijtje

Zoals de meeste lezers van Roofs weten, is het onderwerp groene daken zeer omvangrijk en gecompliceerd. In dit artikel zetten wij de voornaamste punten nog een keer op een rijtje; het zijn immers punten van grote maatschappelijke relevantie, die naar onze mening de basis zouden moeten vormen van het beleid op verschillende bestuurlijke niveaus. Voor meer achtergrondinformatie verwijzen wij naar het literatuurbestand van Larenstein, dat thans meer dan 200 titels bevat.

Waarom een begroeid dak?

Binnen de stad is een begroeid dak een interessante optie voor het creëren van groene privé buitenruimte. De meeste steden hebben een tekort aan openbare buitenruimte. De aanwezige buitenruimte sluit bovendien vaak niet aan op de wensen van binnenstadbewoners: namelijk privé groen. Begroeide daken zijn in Nederland daarom een steeds vaker voorkomend verschijnsel. In 1995 werd ongeveer 70.000 m2 beplanting op daken aangebracht (in Duitsland in hetzelfde jaar zelfs negen miljoen m2). Sindsdien is in beide landen de markt voor begroeide daken enorm gegroeid.

Voordelen van het begroeide dak

Gestapeld ruimtegebruik

Door de toenemende vraag naar woningen, parkeerplaatsen en kantoorcomplexen neemt de groene ruimte met name in de stad aanzienlijk af. Door het toepassen van begroeiing op daken wordt de ruimte in de stad meervoudig gebruikt.

Esthetiek

Door het aanleggen van begroeide daken wordt de grijze stad een stuk groener. De wisseling van seizoenen levert een bijdrage aan de positieve beleving van de stad. Ook de gebruiks- en belevingswaarde van de omwonenden neemt hierdoor toe. Tevens kan een begroeid dak het visitekaartje zijn van een kantorencomplex. Ook bij bijvoorbeeld woonzorgcomplexen heeft een begroeid dak een positieve uitwerking.

Ecologie

Uit recent onderzoek (zie hiervoor de website www.groenophetdak.nl) blijkt dat begroeide daken in ecologisch opzicht een aantoonbaar alternatief kunnen zijn voor tuinen op de begane grond. Door het aanwezige bodemleven op het 'groene' dak worden vogels aangetrokken, hierdoor wordt het 'natuurgevoel' in de stad verhoogd.

Waterbuffering

De afvoer van regenwater op begroeide daken is aanzienlijk kleiner dan die van platte daken. Doordat het regenwater door het 'groene' dak gebufferd wordt, komt het water terug in de natuurlijke waterkringloop en wordt tevens het openbaar rioolstelsel in het geval van een mos- sedumdak met liefst 40 % ontlast. In het geval van een tuindak kan dit oplopen tot wel 80 %.

Temperatuur

Door de dakbegroeiing worden de temperatuurschommelingen op het dak gereduceerd. Hierdoor worden grote uitzetting- en krimpverschijnselen, die de materiaalmoeheid versnellen (met lekkages tot gevolg), voorkomen. De levensduur van de dakbedekking kan door een begroeid dak verhoogd worden tot wel 40 jaar. Door de dakbedekking af te schermen met een 'groen' dak wordt veroudering door UV-straling voorkomen.

Isolering

Door de begroeiing op het dak warmt het gebouw in de zomer minder snel op. Hierdoor worden de energiekosten gereduceerd. In de winter daarentegen heeft de dakbegroeiing een negatieve uitwerking op de isolerende werking. Het water dat in de substraatlaag aanwezig is, geleid immers de koude temperaturen van buiten goed.

Geluid

Begroeide daken kunnen geluid gedeeltelijk absorberen. Ten aanzien van de geluidsdemping en geluidsweerkaatsing zijn positieve meetresultaten bekend
(www.groenophetdak.nl).

Subsidies
Het is mogelijk om voor onderzoek naar en aanleg van begroeide daken subsidies te krijgen.

Drempels voor aanleg begroeide dak

Investeringskosten

De aanlegkosten van een 'groen' dak zijn hoger dan die van een dak met alleen de dakbedekking. Wanneer men de kosten van de aanleg in verhouding plaatst met de financiële gevolgen van de verhoogde levensduur van de dakbedekking en dakconstructie, zal het verschil in prijs echter nihil zijn. De aanlegkosten verschillen sterk. Grofweg kan men stellen dat de kosten van een begroeid dak met isolatielagen per m2 varieert tussen de ¤40 (het meest eenvoudige vegetatie dak), en ¤150 (complete parkdaken). Veel is afhankelijk van het aantal lagen en de kosten van de afzonderlijke lagen, maar ook van de grootte van de dakvlakken, het aantal randvlakken en de dakdoorvoeren.

Onderhoudskosten

Bij een begroeid dak, met name bij intensieve dakbegroeiingen, liggen de onderhoudskosten hoger dan bij een dak zonder begroeiing. Het onderhoud van de beplanting en het controleren en onderhoud van de constructie brengt extra kosten met zich mee.

Risico's

Een 'groen' dak brengt ook risico's met zich mee. Er is namelijk een vergrote kans op lekkages. Dit omdat, nadat de dakbedekking is aangebracht, nog vele mensen het dak betreden om de begroening aan te brengen. Een kleine beschadiging aan de dakbedekking kan in een later stadium voor lekkages zorgen.

Milieu

Aangezien een 'groen' dak een kunstmatige groeiplaats is, wordt er veel gebruik gemaakt van kunststof materialen in de schuif- en beschermingslaag, in de drainage laag en in het filtervlies. Er zijn milieuvriendelijke alternatieven beschikbaar, zoals bijvoorbeeld EPDM-folie voor de water- en wortelkerende laag. Deze folie gaat langer mee dan een bitumen dakbedekking en is relatief schoon. Tevens wordt de dakconstructie meer belast, waardoor deze zwaarder uitgevoerd moet worden: het volume aan bouwmaterialen neemt dus toe, wat het milieu niet ten goede komt. Bovendien komt veel materiaal voor de begroening uit Duitsland. Het transport van dit materiaal heeft eveneens negatieve effecten op het milieu.

Het verdient aanbeveling om de constructeur en de leverancier van het begroeningssysteem al in het ontwerpstadium bij het bouwproces te betrekken. Dit maakt het voor de architect mogelijk om de betrokken partijen te begrijpen. Tevens wordt de architect een inzicht in de mogelijkheden en benodigdheden van een groen dak verschaft.

Een blik in de toekomst

Het onderwerp 'groene daken' is zeer ruim. Al sinds lang bestaan er, op allerlei soorten daken, daktuinen met alles er op en er aan, die er vaak mooier uitzien dan menige tuin op de grond. Een overzicht van mogelijkheden, dwz gerealiseerde voorbeelden, is te bekijken in het standaardwerk 'Roofgardens' van T. Osmundson. Een stap verder zijn de parkeergarages die soms door een volwaardig park zijn overdekt, de spoorlijn bij Barendrecht etc. In sommige steden bestaan er zelfs (gedeelten van) straten die bij buurtrenovatie onder de grond zijn aangelegd. Dit is een eerste stap om (delen van) woonwijken autovrij te maken. Deze gedachte is niet nieuw. Het was een van de leidende principes die zijn gebruikt bij het ontwerp van de Bijlmermeer. Mede onder invloed van de sociale problematiek heeft dit helaas niet geleid tot de kwaliteit van de woonomgeving die we hadden gehoopt.

Bij grootschalige toepassing van de kennis die bij de ontwikkeling van dakbegroeiingen zijn opgedaan, moet het mogelijk zijn deze kwaliteit wél te realiseren. Een hoogstandje van dakbegroeiingen was te zien in en op het Hollandhuis op de Expo in Hannover. Hier was sprake van een perfecte samenwerking tussen daktechnici, ontwerpers en boomspecialisten. Het laat zien wat er zoal mogelijk is, veel meer dan het topje van de ijsberg is dat echter niet. Veel ruimtelijke functies kunnen onder de grond, in combinatie met natuur boven de grond; en heel veel functies kunnen op het dak. Zo kan bijvoorbeeld de ruimte op bedrijventerreinen efficiënter worden gebruikt. Daktuinen zouden met loopbruggen, die als groene corridors kunnen fungeren, kunnen worden verbonden. Op deze wijze krijgen de afzonderlijke daktuinen een parkachtige allure. Als zulke parken dan ook openbaar of semi-openbaar kunnen worden benut, zou dat een aanzienlijke verbetering kunnen betekenen voor de kwaliteit van de leefomgeving.

Beleid en coördinatie noodzakelijk

De techniek om op deze wijze met de ruimte om te gaan, komt vooral in Nederland (met het kenmerkende ruimtetekort) bijzonder goed van pas. Allerlei groene vormen van ruimtegebruik kunnen met een breed scala aan andere vormen van ruimtegebruik worden gecombineerd. Ruimtegebruik staat voortdurend hoog op de locale, regionale en nationale agenda. Men zou dus verwachten dat het belang van groene daken en overkappingen prominent terug te vinden is in beleid, onderzoek en onderwijs. Van een duidelijk beleid is op dit moment echter geen enkele sprake en het onderzoek is zeer beperkt. De ontwikkeling van dakbegroeiingen en de aanverwante vormen daarvan liggen in Nederland vrijwel volledig in handen van het bedrijfsleven, dat daarbij sterk leunt op het Duitse onderzoek.

De vraag is of we met betrekking tot daken niet meer een eigen koers moeten varen. Daarbij moeten we gebruik maken van de kennis die elders in de wereld wordt ontwikkeld. Nederland dient daaraan bij te dragen en vooral te onderzoeken wat specifiek is voor de Nederlandse situatie. Hoe kunnen de voordelen van de groene daken voor de Nederlandse situatie worden versterkt en de drempels voor de aanleg van deze daken worden verlaagd?

Waar het hierbij in essentie om gaat, zijn de landschappelijke, maatschappelijke en ecologische kwaliteiten. Met betrekking tot de tuin- en landschapsinrichting wil Hogeschool Larenstein daarin een belangrijke rol vervullen. In de eerste plaats door mensen op te leiden, die onze maatschappelijke ambities kunnen waarmaken. Om dit te realiseren moeten veel vragen in samenwerking met de andere actoren nog beter worden beantwoord. Hoe ontwikkelt begroeiing zich, hoe duurzaam is het, wat betekent het voor allerlei maatschappelijke functies zoals waterretentie, biodiversiteit en belevingsaspecten. Om deze kennismachine aan de gang te krijgen, zijn aanzienlijke financiële middelen nodig. Daarvoor dient vanuit Den Haag of Brussel beleid te worden ontwikkeld of, indien aanwezig, een hogere prioriteit te krijgen.

Hogeschool Larenstein staat tussen de praktijk van aanleg en beheer en wetenschappelijk onderzoek in. Vanuit deze brugfunctie kunnen we op een creatieve wijze bijdragen aan ontwikkeling van dakbegroeiingen in ruime zin. Dit lukt het beste in een goede cultuur van kennisontwikkeling, waaraan alle actoren bijdragen. Het is zeer hoopgevend dat het bedrijfsleven zich heeft gebundeld in de Vereniging van Dak en Gevel begroeningsspecialisten (DGS), dat kan worden gezien als een belangrijke stap in de goede richting.