Roofs 2025-02-66 De restauratie van de Notre-Dame: een feniks herrezen uit haar as

Internationale daken

Op 15 april 2019, omstreeks 18:20 uur, klonk in het centrum van Parijs en ín de Seine het brandalarm van de Notre Dame. Niet veel later werd er een brandhaard gelokaliseerd in de zolder van de kathedraal, boven de gewelven. Hier bevond zich ‘het bos’, de indrukwekkende houten constructie van eeuwenoude balken, genoemd naar de duizenden eikenbomen die voor de bouw waren gebruikt – waarvan sommige bomen dateerden uit de achtste eeuw. Wat begon met pluimpjes witte rook en in eerste instantie leek op een klein incident, ontwikkelde zich door de droge houten constructie al snel tot een uitslaande brand.

Tekst: Joep Klerx

Het goede nieuws? De twee beroemde klokkentorens en de westelijke façade bleven grotendeels intact, hoewel ze enige versterking nodig hadden. Maar tweederde van het dak werd verwoest en stortte in, waarbij ook delen van de gewelven beschadigd raakten. En de door Eugène Viollet-le-Duc ontworpen torenspits stortte live op tv in elkaar. Meteen nadat de brandweer de brand meester was, is op zoek gegaan naar de oorzaak. Hoewel de officiële reden nooit bekend is geworden, zingen de speculaties dat een lasser tijdens restauratiewerkzaamheden onvoorzichtig is geweest nog steeds rond. Wat wel zeker was: de kathedraal moest gerestaureerd worden. Er werd besloten om de Notre-Dame in haar originele staat te herstellen.

Bij het begin beginnen: veiligheid

Na de verwoestende brand in 2019 begon de restauratie van de Notre-Dame met een essentiële fase: het veiligstellen van de instabiele constructie. De ingestorte delen en kwetsbare gewelven vroegen om directe maatregelen voor de veiligheid van werklieden en om verdere schade te voorkomen. Om de gewelven te stabiliseren, werden houten hangers geplaatst onder de beschadigde secties. Daarnaast werd er speciale mortel in de scheuren van de muren gespoten. Deze mortel, speciaal ontwikkeld voor het project, was afgestemd op de oorspronkelijke middeleeuwse materialen. Voor extra stevigheid werden strategische plekken voorzien van glasvezelversterkingen. Een van de meest delicate operaties was het verwijderen de metalen steigers die de kathedraal omringden voor de restauratiewerkzaamheden vóór de brand. Deze waren door de intense hitte vervormd en moesten voorzichtig worden verwijderd om extra schade te voorkomen.

De reconstructie van de gewelven en koormuren

In 2021, toen de Notre-Dame weer stabiel genoeg was, ging het echte werk van start: de restauratie van de indrukwekkende gewelven en de statige koormuren. Met meer dan 1.300 m³ kalksteen, afkomstig uit zorgvuldig geselecteerde Franse steengroeven, werd begonnen aan het herbouwen van de ingestorte delen. Eén specifieke groeve, La Croix-Huyart in Bonneuil-en-Valois, leverde de harde stenen die nodig waren voor de bogen, terwijl zachtere kalksteen uit andere regio’s werd gehaald. Getrainde steenhouwers werkten aan het vormgeven van elke steen, vaak met de hand, om de juiste pasvorm te garanderen. Dit proces volgde middeleeuwse methoden om alles in authentieke staat te herstellen.

Ook de ornamenten en sculpturen kregen een make-over. Sommige waren zo zwaar beschadigd dat ze volledig opnieuw werden gebeeldhouwd, met een beetje hulp van moderne 3D-technologie en historische foto’s. Ambachtslieden gingen daarna met eindeloos geduld en precisie aan de slag.

Drones en speciaal ontworpen steigers zorgden ervoor dat zelfs de lastigste plekken bereikbaar werden. In 2022 was deze fase voltooid, waarmee het fundament was gelegd voor de wederopbouw van het dak en de torenspits.

De heropbouw van het dak

De heropbouw van de dakconstructie van de Notre-Dame, bekend als ‘het bos’, combineerde traditionele ambachtelijke technieken met moderne technologieën om de historische nauwkeurigheid en structurele integriteit te waarborgen.

Zorgvuldig geselecteerd hout

Er werden ongeveer 1.000 eikenbomen geselecteerd uit Franse bossen. Deze bomen, met een leeftijd tussen de 150 en 200 jaar, werden zorgvuldig gekozen op basis van hun rechte stam en kwaliteit, essentieel voor het recreëren van de massieve balken van de oorspronkelijke structuur. Het kappen van de bomen vond plaats vóór de lente, om te voorkomen dat het sap omhoogkwam en het hout te vochtig werd. Na het kappen ondergingen de stammen een natuurlijk droogproces van 12 tot 18 maanden om structurele stabiliteit te garanderen en kromtrekken te voorkomen.

Traditionele timmertechnieken

Ambachtslieden gebruikten middeleeuwse technieken bij de reconstructie. De stammen die bij de geselecteerde zagerijen aankwamen, werden eerst vierkant gemaakt met conventionele elektrische zagen. Vervolgens werden die balken, in overeenstemming met de methoden die van kracht waren aan het begin van de 13e eeuw, afgewerkt met een zogeheten doloire – een timmermansbijl. Met handgereedschap werden de balken verbonden via pen-en-gatverbindingen, zonder gebruik van metalen spijkers. Deze aanpak respecteerde de historische authenticiteit van de constructie en weerspiegelde het vakmanschap van de oorspronkelijke bouwers. Voordat de onderdelen naar de kathedraal werden getransporteerd, werden ze in werkplaatsen ‘droog’ voorgemonteerd. Deze proefassemblage verzekerde dat elk onderdeel perfect paste, waardoor aanpassingen op locatie tot een minimum werden beperkt.

Assemblage van het geraamte

De houten constructie, bestaande uit een reeks driehoekige dakspanten, die zich over de lengte van de kathedraal uitstrekten, werd gereconstrueerd met behulp een combinatie van traditionele blauwdrukken en geavanceerde 3D-modellen. Deze digitale hulpmiddelen, waaronder een nauwkeurige 3D-scan van de kathedraal, oorspronkelijk gemaakt door professor Andrew Tallon in 2015, boden millimeterprecisie bij het namaken van de oorspronkelijke architectuur.

De geprefabriceerde houten onderdelen werden naar de Notre-Dame getransporteerd voor montage op locatie. Speciale steigers en kranen werden ingezet om de zware balken op hun plaats te hijsen en ‘het bos’ in volle glorie te herstellen.

Reconstructie van de torenspits

De torenspits van de Notre-Dame, oorspronkelijk ontworpen door Eugène Viollet-le-Duc, is met dezelfde precisie herrezen. Ook hier bestond de basis uit het speciaal geselecteerde eikenhout en ook hier werden traditionele bewerkingstechnieken gecombineerd met moderne hulpmiddelen zoals laserapparatuur en computergestuurde modellen. Elk segment werd geprefabriceerd en gecontroleerd op pasvorm, zodat ze naadloos in elkaar zouden klikken tijdens de montage op locatie. Het meest opvallende detail van de torenspits bevindt zich op het allerhoogste punt. Daarop staat de nieuwe vergulden windhaan. En het is geen gewone haan, maar voor de gelegenheid is gekozen voor het uiterlijk van een feniks – een mythische vogel waarvan de vleugels in brand lijken te staan én die symbool staat voor wedergeboorte, onsterfelijkheid en veerkracht. Iets wat om meerdere redenen het perfecte uiterlijk is van de nieuwe windhaan. Het plaatsen van de feniks in 2023 was een ceremoniële gebeurtenis die de voltooiing van de spits markeerde.

Symbool van veerkracht

Op 7 december 2024, ongeveer een jaar nadat de torenspits haar hoogste punt terugkreeg, werd de kathedraal plechtig heropend door de aartsbisschop van Parijs, Laurent Ulrich. De restauratie van de Notre-Dame laat zien wat er mogelijk is wanneer eeuwenoud vakmanschap en moderne technologie bijeen worden gebracht – iets wat niet vaak gebeurt. Met oog voor detail, respect voor geschiedenis en een collectieve inspanning van meer dan duizend ambachtslieden, ingenieurs en restaurateurs, is de kathedraal nu naast een prachtig monument, ook een symbool van veerkracht en samenwerking. Terwijl haar spits opnieuw de skyline van Parijs siert, blijft de Notre-Dame een onuitwisbaar icoon van cultuur en erfgoed, en nu dus ook van veerkracht, klaar om nog vele generaties te inspireren.