Roofs 2001-04-26 Kerktoren Haarlem opnieuw met lood bekleed

          Stan Liebrand
Niets heeft het eeuwige leven en dat geldt ook voor daken van kerktorens. Zeker als het gaat om een kerk die dateert uit de zestiende eeuw zoals de Grote Sint Bavo Kerk te Haarlem. Opgebouwd uit het zware natuursteen, vertoonde de kerk - in combinatie met de zachte ondergrond - al vrij snel sporen van verzakking, zodat nog tijdens het bouwproces werd gekozen voor een “lichtgewicht” torendak van eikenhout met een loden bekleding. Inspectie leverde op dat het lood de laatste tijd in een meer dan zorgwekkende staat verkeerde. Op een aantal plekken bleek het lood gescheurd of waren overlappen te klein. Bovendien veroorzaakte de combinatie van vocht en eikenhout (azijnzuurvorming) roestvorming van het lood.
De hoogste tijd dus voor het aanbrengen van nieuw lood, een enorm project dat in opdracht van de gemeente Haarlem - eigenaar van de kerktoren -, wordt uitgevoerd door VOF Beck/Van der Kroef. Het samenwerkingsverband nam het project aan inclusief de volledige restauratie van de ornamenten. Met directeur R. Reijns ging ‘Roofs’ het torenhoge dak op.
Een grootschalig project als het opnieuw bekleden van een kerktoren vraagt om een enorme organisatie, is kostbaar en vergt tijd. Voeg daar aan toe dat het om specifiek vakwerk gaat dan wordt al gauw duidelijk dat het aanlooptraject bijna net zo lang is als de eigenlijke uitvoering.
Logisch dat bij de restauratiewerkzaamheden (aanneemsom circa 4,5 miljoen gulden), wordt ingezet op een lange levensduur van de bekleding. Kennis, ervaring, techniek en vakmanschap vormen de componenten die een probleemloos gebruik van 60 jaar moeten garanderen.

Anno 1962
Al in 1962 werd de toren opnieuw bekleed met lood dat door de firma Beck zelf was gegoten, een project dat toen een kleine vijf jaar in beslag nam. De merktekens met het logo van de firma Beck leveren nog duidelijk zichtbaar het bewijs van de klus van alweer bijna 40 jaar geleden.
De nevenopdracht destijds was dat het eindresultaat er moest uitzien als zandsteen. ”Alles moest toen heel scherp gedreven worden en achteraf bezien is dat – mede onder invloed van de capillaire werking - funest geweest voor het lood. De houten draagconstructie is toen grotendeels vernieuwd, alleen het aangetaste hout werd gedeeltelijk vernieuwd.
Wat men in 1962 nog niet kon weten, is dat voorbehandeling van het hout met het impregneermiddel ‘Conseduct’ (tegen bijvoorbeeld boktorren), zeer negatieve gevolgen heeft voor het lood: eikenhout bevat van nature een zuur en onder invloed van dat impregneermiddel is door de werking van het vocht, het lood enorm aangetast. “Aan de buitenkant zag je niets maar aan de binnenkant was door de ontstane roestvorming (het zeer giftige loodwit) het lood 2 tot 3 cm aangetast en weggevreten. De witte strepen die met dit proces gepaard gaan, worden nog wel eens verward worden met vogelpoep.
Vooral door dat loodwit heeft de firma Beck de laatste vijftien jaren het lood steeds moeten repareren. Tot het moment dat zo’n drie jaar geleden gevraagd werd wat het zou gaan kosten om de hele toren te vernieuwen.
Tussen die vraag en de daadwerkelijke aanbesteding lag een behoorlijke tijd en dat had alles te maken met de financiering. De problemen die daarmee gemoeid waren, werden pas opgelost toen de gemeente Haarlem van een burger een schenking kreeg van anderhalf miljoen gulden. Wel met de restrictie dat uiterlijk in september 1999 met de werkzaamheden zou moeten worden gestart.

Nu het financieringsprobleem was opgelost, bleek de gemeente Haarlem bij aanbesteding een voorkeur te hebben voor lokale bedrijven. Deze konden het project evenwel niet aan, netzo min als een bedrijf uit Engeland. Zo bleef Beck uiteindelijk als enige serieuze kandidaat over, juist vanwege kennis en ervaring die al in huis was.
“Maar bij toewijzing hebben we direct gezegd dat dit project te groot is, althans het zou een te grote impact hebben op het personeel met betrekking tot het overige werk.” Dus werd collega Van der Kroef er bij gevraagd en na een kort overleg de VOF opgericht die de opdracht heeft aangenomen. En dan de hele opdracht: de steiger, de hele toren, het dak, de ornamenten en het materiaal. Het enige dat de gemeente levert zijn de timmerlieden.

Anno 2000
Met het steigerwerk werd eind augustus 1999 begonnen en met het lood aanbrengen officieel in januari 2000. Gepland is dat het project omstreeks juli 2002 wordt afgerond.
In tegenstelling tot de vorige keer, maakt men dit maal gebruik van gewalst lood. De loodgietercombinatie kon hiertoe overgaan omdat inmiddels de kwaliteit van gewalst lood aanzienlijk is verbeterd. Het is egaler dan het bij de vorige restauratie gebruikte, gegoten lood.
Voorts werd geopteerd voor een grotere overlap en felsranden die bij harde wind, stuwing van water moeten tegengaan. Daarnaast hoopt men met het opnemen van dilataties, de spanning in de loden bekleding te verkleinen. Het werken met stukken biedt het lood speelruimte. Tenslotte is de kwaliteit van het lood waar men dit keer mee werkt van een zwaardere kwaliteit. Verticaal wordt 35 ponds lood gebruikt en voor de horizontale delen 40 ponds tegenover dertig respectievelijk 35 ponds bij de laatste restauratie.
Een ander onderscheid bij de huidige opknapbeurt is de voorbehandeling van het lood aan de binnenzijde. Dat wordt nu ingesmeerd met een aluminiumverf op bitumenbasis. Het effect van deze behandeling kon worden beoordeeld op basis van de resultaten van de tussentijdse reparaties. In de afgelopen jaren werd namelijk geëxperimenteerd en controle - tien jaar na het moment van aanbrengen -, leverde op dat het lood er nog prima uitzag. Deze behandeling leverde dus wel een prima beschermlaag op.
Om het effect van deze onderhouds- en opknapbeurt maximaal te laten duren, dacht men ook aan aanvullende maatregelen. Zo werd in de strijd tegen de overlast van duiven en andere vogels, het aanwezige - losse - gaas vervangen door vaste rekken die werden geplaatst in de vensters van de toren. Helemaal bovenin zijn deze maatregelen dan weer niet nodig in verband met de wind.
Door die wind en de andere typische Hollandse weersomstandigheden werden met het oog op het kunnen doorwerken, drie steigerlagen geseald. Goed beschut kan worden doorgewerkt en wordt nauwelijks tijd verloren. Alleen bij windkracht 8 moet iedereen beneden blijven.

Het project omvat ook de reparatie- en completering! - van de ornamenten. “Al het basiswerk wordt gedemonteerd, hersteld en weer teruggeplaatst. De verdwenen ornamenten worden bijgemaakt en vervolgens verguld. Het verdwijnen van ornamenten roept vragen op. Natuurlijk speelt slijtage of verwering een rol, maar ze blijken ook te worden gestolen. Nu de steiger er staat, is de verleiding schijnbaar extra groot. Het probleem nam zelfs een dusdanige vorm aan dat het steigerwerk werd uitgerust met elektronische bewegingsmelders en een rechtstreekse meldingslijn naar de politie. Wordt nu buiten de werktijden iemand op de steigers gesignaleerd dan wordt de hele toren direct fel verlicht.
En misschien dat die verlichting kan blijven werken als de werkzaamheden zijn afgerond, want het eindresultaat mag best wel in ‘the spotlights’.